Pod koniec marca 1863 r. przez Gidle przechodził oddział Józefa Oksińskiego. Dowódca powstańców nie odnotował żadnych istotnych wydarzeń w czasie tego przemarszu.
W maju 1863 r. utworzono w Gidlach jeden z 7 w powiecie piotrkowskim powstańczy szpital wojenny. Nie wiadomo, czy leczono w nim kogokolwiek aż do bitwy kruszyńskiej (29 VIII 1863) – patrz: Kruszyna. Wówczas szpital w Gidlach przyjął część rannych w tym starciu. Ówczesny naczelnik województwa kaliskiego Franciszek Kopernicki dokonał inspekcji wszystkich miejsc, w których rozlokowano rannych – w raporcie podawał, że gidelski szpital liczył 30 łóżek. W placówce zmarło 5 powstańców. We wszystkich aktach zgonu jako świadek występował Jan Pieniążek, właściciel domów – historyk Krzysztof Łągiewka wywiódł z tego przypuszczenie, że to właśnie u niego znajdował się lazaret. Zmarli w Gidlach powstańcy zostali pochowani na miejscowym cmentarzu. Prawdopodobnie pochówków dokonano w dość bliskich odległościach. Miejsce spoczynku powstańców zostało zapomniane. W 1939 r. ponownie oznaczono je na podstawie wskazań Jana Rejmenta. Powstańcom ufundowano wspólny nagrobek. Wiadomo, że w 1999 roku dokonano jego renowacji. Kolejna miała miejsce w 2015 r. Nowa tablica nagrobna (podobnie jak poprzednia) zawiera błędy w pisowni imion i nazwisk poległych oraz podaje złą datę bitwy kruszyńskiej. Wg aktów zgonu we wspólnej mogile spoczywają:
Kozłowski Maciej (ok. 1825-1863), s. Szymona, ur. we wsi Ujazd k. Grodziska w Wielkim Księstwie Poznańskim, zm. 24 IX 1863 r.
Lenatorski (Lenartowski) Wincenty vel Wojciech, lat około 29, tkacz poch. ze Zduńskiej Woli, żonaty, zm. 8 IX 1863 r. Właściwie: Wojciech Lenartowski, ur. 16 IV 1841 r. w Łasku, s. Pawła (szewca) i Anastazji ze Śmiałowskich. W 1861 r. ożenił się w Zduńskiej Woli z Anną Hütel vel Hibel. Wdowa ponownie wyszła za mąż w 1869 r. (akty małż.: 6/1861, 34/1869, Zduńska Wola; akt ur. 79/1841, Łask).
Szarek Jędrzej (ok. 1840-1863), poch. ze Szczakowej w gub. kieleckiej, zm. 28 X 1863 r.
Szulczewski Michał (1841-1863), s. Piotra (szewca) i Teresy z Lekoszkich, ur. 2 IX 1841 r. w Łasku, kawaler (akt ur. 136/1841, Łask). Służył w szwadronach jazdy sieradzkiej rtm. Władysława Rębowskiego, walczył pod Kamieńskiem, Wartą i Turkiem, po przyłączeniu oddziału do brygady E. Taczanowskiego wziął udział w potyczkach i bitwach między Zagórowem a Lądem, pod Zielęcicami, Złoczewem, Sędziejowicami i Kruszyną. Zm. 20 IX 1863 r.
Uldan Ignacy (ok. 1835-1863), poch. ze wsi koło miasta Ujazd w Wielkim Księstwie Poznańskim, zm. 9 X 1863 r.
Grób powstańców w Gidlach, stan sprzed renowacji (fot. Z. Malinowski)
Grób powstańców w Gidlach, stan po renowacji w 2015 r. (fot. Z. Malinowski)
Wkrótce po bitwie kruszyńskiej odnaleziono w lesie koło Gidel ciało nieznanego miejscowym mieszkańcom mężczyzny. 16 IX 1863 r. Sąd Policyi Prostej Okręgu Radomskiego ogłaszał: W lesie Rządowym Gidle na początku tego miesiąca znaleziono nieżywego człowieka zawieszonego na chojaku, lat około 50 mieć mogącego, tuszy ciała dobrej, włosów na głowie ciemno-blond, oczu niebieskich, ubranego w surdut letni z szamua w żółte paski, spodnie ciemne cajgowe łatane, koszulę płócienną grubą, kaftanik barchanowy ciemny i drugi pod spodem cajgowy szary, obok wiszącego na ziemi były 4 torby z płótna grubego a w nich nieco kartofli, mąki i kilka kawałków chleba. Człowiek ten dotąd Sądowi nie jest wiadomy ani z imienia nazwiska ani też pochodzenia. Wzywa przeto każdego który by posiadał tę wiadomość, iżby takową Sądowi najbliższemu swego zamieszkania udzielił. Także w księdze zejść parafii Gidle odnotowano śmierć bezimiennego mężczyzny lat około 50 znalezionego w lesie 5 września. Czy był to powstaniec, czy ofiara mordu rabunkowego lub wykonanego przez powstańców wyroku śmierci – nie wiadomo. Prawdopodobnie zwłoki tego mężczyzny pogrzebano na gidelskim cmentarzu.
Ponadto na cmentarzu spoczywają również dwaj weterani powstania.
Jan Wytrychiewicz vel Wytrychowicz vel Wytrych (1839-1917), ur. 11 VI 1839 r. w Częstochowie, s. Franciszka (wyrobnika) i Łucji z Otrębskich (akt. ur. 245/1839, Częstochowa, par. św. Zygmunta). Niestety, żadnej informacji z notatki pośmiertnej nie udało się potwierdzić. Wiadomość o zesłaniu na Syberię po powstaniu jest nieprawdziwa, ponieważ Jan Wytrychiewicz (z zawodu szewc) 22 XI 1864 r. ożenił się w Częstochowie z Nepomuceną Nieszporek i w latach 1865-1868 urodziły im się trzy córki, które zgłaszał osobiście: Franciszka Zuzanna, Emilia i Marianna Ewa. W kolejnych latach (aż do 1889 r.) rodziło się jeszcze ich kilkoro dzieci (Częstochowa, akt. małż. 168/1864, akty ur.: 474/1865, 631/1866, 690/1868, 96/1878, akty zgonu: 304/1873, 255/1877, 347/1883, 98/1884, 464/1889).
Notka pośmiertna Jana Wytrychiewicza („Nowa Jutrzenka” 22 XI 1917 r., s. 566)
W grudniu 2023 r. z inicjatywy Towarzystwa „Strzelec” dokonano renowacji mogiły Jana Wytrychiewicza.
Mogiła Jana Wytrychiewicza przed (fot. G. Mieczyński) i po renowacji (fot. Z. Malinowski)
Brzeski Franciszek (w niektórych źródłach błędnie jako Stanisław), ur. ok. 1843 r. w Opocznie, s. Józefa i Honoraty z Pawłowiczów. Prawdopodobnie za udział w powstaniu został karnie wcielony do armii carskiej. Będąc czasowo urlopowany ożenił się w Sulejowie w 1873 r. z Eufemią Samborską vel Szamburską, miał z nią co najmniej 5 dzieci. Początkowo mieszkali w Sulejowie, później w Niesułowie, gdzie Franciszek sprawował funkcję strzelca lasów państwowych (z pewnością w latach 1879-1881). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zweryfikowany jako weteran powstania styczniowego, otrzymał stopień podporucznika. Zm. w 1921 r. w Gidlach, pochowany na miejscowym cmentarzu (kw. E, rząd 18, grób 8). Uzupełnienia: akt małż. 15/1873, Sulejów; akty ur. 125/1879, 41/1881, Gidle.
Franciszek Brzeski (fot. G. Mieczyński)
Grobowiec rodzinny Brzeskich i Turków (fot. G. Mieczyński, rok 2024)
Ukazem z 8 XI 1864 r. Car Aleksander II dokonał kasaty i reorganizacji klasztorów z powodu pomocy udzielanej przez zakony powstańcom. Kasata klasztoru pociągała za sobą zajęcie całego mienia klasztornego. Kościół klasztorny oddawano do administracji najbliższej parafii jako kościół parafialny lub rektoralny. Grunty i nieruchomości innego rodzaju przekazano w zarząd i zawiadywanie Skarbu Państwa. Majątek ten pozostawał jednak własnością kościelną zgodnie z przepisami ukazu, konkordatu z dnia 3 VIII 1847 r. i prawa kanonicznego, a własność ta przechodziła na rzecz bezpośrednio wyższej kościelnej osoby prawnej (zwierzchności diecezjalnej) .
Do klasztoru w Gidlach przeniesiono dominikanów z Warszawy, przez co ich liczba wzrosła z 7 do 39 – znacznie utrudniło to utrzymanie i pogorszyło warunki życia. Ojciec Świtalski (ostatnia osoba z tej grupy) doczekał przyjazdu w 1916 r. zakonnika z Galicji, co pozwoliło zachować klasztor w rękach dominikanów. Dominikanie gidelscy posiadali również nieruchomość w Częstochowie, którą zajęto na rzecz Skarbu Państwa w 1865 r. (Uzupełnienie: APCz, Akta miasta Częstochowy z lat 1759-1948, sygn. 200, s. 393).
Powstańcy i osoby wspierające insurekcję z gminy Gidle
Budzyński Antoni, szlachcic, właściciel majątku Borowa (gm. Gidle). Oskarżony o wydanie paszportu przestępcy politycznemu [Janowi?] Kisperskiemu (patrz więcej: Pławno), skazany 10 VI 1864 r. na karę grzywny w wysokości 250 rs.
Chojnacki Kazimierz, ur. 1 III 1836 r. w Rudzie koło Gidel, s. Macieja i Franciszki z d. Wiaderek, włościanin (akt ur. 9/1836, Gidle). Aresztowany 22 XII 1863 r. w Gidlach za przynależność do oddziału Lütticha, wysłany do Pskowa do rozpatrzenia sprawy przez MSW. Następnie sądzony we Włodzimierzu, skazany na 3 lata rot aresztanckich.
Chruszczewski Antoni, s. Stefana, poch. z Pławna (patrz więcej: Pławno).
Gołakowski Jan Nepomucen Antoni, s. Teofila i Józefy z Pawłowskich, ur. 2 V 1845 r. w Gidlach, został ranny w bitwie pod Jeziorkiem, leczył się w szpitalu w Bodzentynie, skąd został zabrany przez powstańców. W 1869 r. ożenił się w Przedborzu z wdową Julianną Feder (APŁ, akt ur. 64/1845, Gidle; APKi, NWPK, sygn. 38, s. 150-151, akt małż. 27/1869, Przedbórz).
Grodzicki Ignacy, włościanin, ur. ok. 1815 r., prawdopodobnie mieszkaniec Kajetanowic, żonaty, za udział w powstaniu skazany na 3 lata zsyłki na Syberię.
Karpiński Feliks (1830-1912), dzierżawca majątku Pławno, (patrz więcej: Pławno).
Kowalski Tomasz Adam, ur. 21 XII 1847 r. w Gidlach, s. Jana i Marianny z d. Pieniążek, stolarz (akt. ur. 126/1847, Gidle). Walczył pod dowództwem Taczanowskiego w bitwach: pod Ignacewem, Zagórowem i Kruszyną (tutaj ranny).
Kozierowski Józef, s. Macieja, poch. z Pławna (patrz więcej: Pławno).
Krysiński Tomasz Antoni Andrzej (1834-1908) – szlachcic, leśniczy. Ur. 18 IX 1834 r. w Ciężkowicach w gm. Gidle, s. Andrzeja (pisarza) i Wiktorii z Zaborskich. W 1853 ukończył Instytut Rolniczo-Leśny. Następnie był podleśnym (wg innych źródeł nadleśniczym) w dobrach Augusta Ostrowskiego w Maluszynie. Działał w Organizacji Narodowej. W chwili wybuchu powstania prowadził na punkt zborny grupę 6 ochotników, schwytany wraz z towarzyszami 21 I 1863 r. przez włościan w Kietlinie (patrz więcej: Radomsko, Kietlin), znaleziono przy nim dokumenty powstańcze (m. in. dokument potwierdzający jego funkcję naczelnika okręgu maluszyńskiego). Skazany wyrokiem Sądu Wojennego w Piotrkowie na karę śmierci, 1 II 1863 r. Naczelnik Królestwa zmienił wyrok na 20 lat robót katorżniczych w kopalniach i pozbawienie wszelkich praw stanu. Odesłany na Syberię 10 V 1863 r. Pozwolenie na powrót otrzymał w roku 1878. W 1886 ożenił się w Krzynowłodze Wielkiej z Julianną Sobierajską (zm. 1906), c. Franciszka i Marianny z Lewandowskich. T. Krysiński zm. 9 XII 1908 r. w Chojnowie (uzupełnienia: F. Erlicki, Rys historyczny Instytutów Rolniczo-Leśnych w Królestwie Polskiém, Warszawa 1877, s. 121; akt. ur. 98/1834, Gidle; akt. małż. 44/1886, Krzynowłoga Wielka; akt zg. 43/1908, Czernice Borowe).
Kupczyński Ludwik (1839-1886), szlachcic, ur. w Pławnie (patrz więcej: Radomsko).
Lipiński Stanisław Damazy, ur. 5 V 1834 r. w Częstochowie, s. Wojciecha i Teresy z Machitków, mieszczanin. Aresztowany 24 XII 1863 r. w Wielgomłynach (patrz więcej: Wielgomłyny) pod zarzutem sprawowania funkcji oficera w oddziałach powstańczych, skazany 17 IX 1864 r. na zesłanie do gub. tobolskiej. Odesłany transportem 29 IX 1864 r. Po powrocie do kraju mieszkał w Gidlach (uzupełnienia: akt ur. 224/1834, Częstochowa; AGAD, zespół 238, sygn. 4, k. 585v).
Łapicki Julian (1829-1894), ur. w Boczejkowie lub Bożejkowie w pow. lepelskim gub. witebskiej, ukończył gimnazjum mińskie i studia przyrodnicze w Petersburgu. Za działalność w czasie powstania skazany na zesłanie. Jego rodzinny majątek Bucewicze został skonfiskowany. Po powrocie administrował dobrami księcia Eugeniusza Lubomirskiego w Kruszynie. Następnie zakupił małą posiadłość w Gidlach, gdzie zmarł.
Malewski Józef, ps. Jan Podkowa, weteran powstania styczniowego, Sybirak. Ur. około 1847 r., w powstaniu walczył m. in. pod dowództwem Dworzaczka. Autor wspomnień pt. Pamiętnik Jana Podkowy, weterana z 1863 roku opublikowanych w „Gazecie Łódzkiej” w 1916 r. (od 21 VIII do 1 X ). Około roku 1918 mieszkał w Gidlach. Zm. 15 III 1925 r. w Łodzi, tam pochowany w kwaterze powstańców styczniowych.
Olżyński Antoni, s. Jakuba, poch. z Pławna (patrz więcej: Pławno).
Piekarski Szymon, s. Marcina, ur. ok. 1842 r., włościanin, poch. z Gidel. Aresztowany 29 XII 1863 r. za przynależność do oddziału powstańczego. Wysłany do Pskowa, następnie sądzony we Włodzimierzu, skazany na 3 lata rot aresztanckich na Syberii.
Plusarczyk Józef, lat ok. 19, poch. z Gidel, prawdopodobnie poległ 2 II 1864 r. w potyczce pod Młynkami Plebańskimi (pow. piotrkowski). W księgach metrykalnych parafii Gidle nie odnaleziono aktu urodzenia.
Świerczyński Bazyli, s. Antoniego, ur. ok. 1846 r., włościanin, poch. ze wsi Borowa, sądzony we Włodzimierzu, skazany na 3 lata w rocie aresztanckiej.
Wiśniewski Antoni, poch. z Gidel, członek oddziału T. Cieszkowskiego, został ranny w bitwie pod Radoszewicami (27 III 1863).
Wołyniec Bonifacy, dominikanin z Gidel. Aresztowany w 1866 r. pod zarzutem przynależności do organizacji powstańczej, następnie uwolniony.