W Radomszczańskiem silna był pozycja organizacji „białych”. Opierała się ona głównie na właścicielach ziemskich należących do Towarzystwa Rolniczego, w 1861 r. w okręgu radomszczańskim należało do niego 60 osób. Możliwe, że wiązało się to z wpływem w regionie wiceprezesa towarzystwa Aleksandra Ostrowskiego (1810-1896) z Maluszyna.
Jego żona i córka przyłączyły się do ogłoszonej przez Kościół żałoby narodowej. Aleksander Ostrowski, jako zdeklarowany przeciwnik walki zbrojnej, nie wziął udziału w powstaniu i wyjechał wówczas ze swojego majątku. W Maluszynie pozostał jednak jego syn August (1836-1898), który starał się wspierać walczących. Sprawował funkcję naczelnika okrążka maluszyńskiego. Udostępnił kuźnię, w której przekuwano kosy. Dostarczał żywność i inne potrzebne materiały. Za swoją działalność został skazany na osiedlenie na Syberii, jednak później wyrok złagodzono na objęcie nadzorem policyjnym. Został pochowany w rodzinnej kaplicy na miejscowym cmentarzu.
Tablica epitafijna Augusta Ostrowskiego (fot. Z. Malinowski)
W majątku Ostrowskich pracował jako nadleśniczy Tomasz Krysiński, członek Organizacji Narodowej, który kierował spiskiem w Maluszynie i Koniecpolu. Przed wybuchem powstania został mianowany przez Rząd Narodowy naczelnikiem tamtejszego okręgu. Wraz z grupą podległych mu spiskowców wyruszył na punkt zborny, aby zaatakować Radomsko. W pamiętniku Heleny Ostrowskiej, znajduje się opis tej nieudanej wyprawy: (…) Jednego z naszych najpoczciwszych, najszlachetniejszych, ale zarazem najzagorzalszych oficjalistów, Tomasza Krysińskiego, nadleśniczego, schwytali zaraz nazajutrz włościanie we wsi Kietlinie pod Radomskiem, udającego się do tego miasta z 6 towarzyszami, jak on zbrojnie. Odesłani do Piotrkowa, skazani zostali wszyscy na śmierć przez sąd wojenny, co było nieuniknionym, zwłaszcza dla Krysińskiego, przy którym znaleziono dowody, iż działał jako przez Komitet mianowany Naczelnik Okręgu Maluszyńskiego. Wspomniane przez H. Ostrowską miejsce zatrzymania oddziału – Kietlin, nie jest pewne, ponieważ w innym dokumencie podano Płoszów. Hrabina Ostrowska myliła się co do śmierci członków oddziału. Wprawdzie Sąd Wojenny w Piotrkowie skazał na rozstrzelanie wszystkich uczestników niefortunnego wypadu: Tomasza Krysińskiego, Mikołaja Bojankiewicza, Michała Gintowta, Władysława Makaja, Jana Szyndlera, Bolesława Zaborskiego i Jakuba Zagwożdzanina, jednak wyroki złagodzono. T. Krysiński za swoją rolę przywódczą został skazany na pozbawienie wszelkich praw stanu oraz 20 lat katorgi w kopalniach na Syberii, pozostali na wcielenie do armii rosyjskiej w oddalonych korpusach cesarstwa, ponadto J. Szyndlera, B. Zaborskiego, W. Makaja, M. Gintowta, M. Bojankiewicza pozbawiono szlachectwa.
Okolice Maluszyna i pobliskich wsi ze względu na duże kompleksy leśne były naturalnym schronieniem dla powstańców. Tam organizował się oddział majora Polikarpa Krąkowskiego, który w połowie marca 1863 r. podporządkował się Teodorowi Cieszkowskiemu i wraz z nim dokonał rekwizycji kasy solnej w Radomsku (patrz: Radomsko). Następnie wycofując się m. in. przez Maluszyn skierował się na Zawiercie. Podczas tego przemarszu w Maluszynie nastąpiła drobna utarczka z podążającymi za powstańcami kozakami. Do starcia doszło w okolicach mostu. W jego wyniku miało zginąć 3 kozaków, powstańcy strat nie ponieśli.
W okolicach Maluszyna, Koniecpola i Lelowa jeszcze wielokrotnie zjawiali się powstańcy. Przebywał tu oddział Józefa Oksińskiego (patrz więcej: Koniecpol), po raz pierwszy w marcu 1863 r., następnie na przełomie kwietnia i maja – wycofał się znad Pilicy po bitwie w Koniecpolu (25 V), ponownie między 10 a 24 czerwca. Z pewnością to właśnie w Maluszynie 24 VI nastąpiło spotkanie jego oddziału i partii Zaborowskiego, który później podporządkował się Oksińskiemu i wspólnie wzięli udział w bitwie w Przedborzu (25 VI). Przez Maluszyn w kierunku Przedborza przechodził również oddział Zygmunta Chmieleńskiego, który starał się umknąć ścigającym go Rosjanom na przełomie sierpnia i września 1863 r. Wiadomo, że drobne oddziały powstańcze stacjonowały w lasach pomiędzy Przedborzem a Koniecpolem zimą 1863/64. Około 20 I 1864 r. przez Maluszyn przechodził oddział majora Andrzeja Denisewicza, który później stoczył potyczkę w folwarku Rogaczów. Niemal w tym samym czasie w okolicach pojawił się również konny oddział majora Wagnera (Józefa Romockiego).
Przez cały okres powstania w Maluszynie funkcjonował szpital, w którym prawdopodobnie leczono powstańców – na podstawie aktów zgonów można przypuszczać, że aby zmylić władze rejestrowano ich jako pracowników cukrowni w Silniczce. Ani wcześniej, ani później nie odnotowywano tak wysokiej śmiertelności robotników, jak w latach 1863-1864. Wystawiono 7 aktów zgonu mężczyzn (niektórzy zmarli w szpitalu w Maluszynie): Pawełczyka Walentego (s. Antoniego, lat 21, poch. z Silniczki, zm. w szpitalu w Maluszynie 10 IX 1863 r.), Kuczewskiego Józefa (lat 25, poch. z Radomska, zm. 21 XII w szpitalu w Maluszynie), Tomczyńskiego Józefa (s. Macieja, lat 18, poch. z Silniczki, zm. w Silniczce 13 II 1864 r.), Sroki Jana (lat 23, kawaler, poch. z Krakowa, zm. w szpitalu w Maluszynie 16 II), Szinbala Marcina (s. Antoniego, lat 18, poch. z Silniczki, zm. 8 III w Silniczce), Witczyńskiego Franciszka (s. Mikołaja, lat 48, żonaty, zm. 8 IV w Silniczce), Tarnowskiego Antoniego (lat 52, wdowiec, zm. 16 IX w szpitalu w Maluszynie).
Akt zgonu 25-letniego Józefa Kuczewskiego, pochodzącego z Radomska, pracownika cukrowni w Silniczce, zmarłego w szpitalu w Maluszynie
W maluszyńskim kościele miał znajdować się magazyn broni i amunicji pozostający pod nadzorem Wincentego Urysińskiego. W powstaniu wzięło udział wielu mieszkańców dawnej gminy Maluszyn. Rosyjskie represje popowstaniowe dotknęły aż 35 osób, które posądzano o udział lub wspieranie powstania. Nadzorem policyjnym objęci zostali: Adamczyk Grzegorz, Adamowicz Władysław, Ambroziak Stanisław, Bąbiński Franciszek, Bąbiński (Babiński, Bombiński) Roman, Czarnecki Dyonizy, Dębski Jan, Dynus Michał, Goliniewski Jakub, Grabowski Michał, Hajla (Haleja) Piotr, Jaworski Henryk, Kohl Franciszek, Kościański Antoni, Kowalski Leon, Kowalski Wojciech, Kupiec Marcin, Margasiński Tomasz, Nawrocki Adam, Niklas Franciszek, Ostrowski August, Ostrowski Kazimierz, Podlewski Stanisław, Podlewski Tomasz, Prusinowski Walenty, Pytel Joanna Janina, Pytel Kazimiera, Rutkowski Ignacy, Rybiszewski Teodor, Soborowski vel Soborak Stanisław, Szałowski Wojciech, Sziller (Schyller, Szyller) Antoni, Tarka (Torek) Wojciech, Trzaskacz Michał, Zyszczyński (Żyszczyński) Aleksander.
Na miejscowym cmentarzu zachowały się dwa groby weteranów powstania i jednej z osób objętych po powstaniu nadzorem policyjnym. Nagrobki Michała Fatygi i Karola Milde zostały odnowione w 2021 r. z inicjatywy Zdzisława Malinowskiego, który również koordynował cały projekt. Prace sfinansowało Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Łodzi.
Grób Michała Fatygi, stan sprzed renowacji (fot. Z. Malinowski)
Grób Michała Fatygi po renowacji (fot. Z. Malinowski)
Fatyga Michał (1845-1927), ur. w Słupi (pow. włoszczowski), leśnik. Służył w oddziałach Oksińskiego i Chmieleńskiego. Wziął udział w bitwach pod Szczekocinami, Obiechowem, Białą, Mełchowem, Przedborzem, Oksą, Zarogiem i Gródkiem. W bitwie pod Oksą został ranny i dostał się do niewoli. Dzięki zasadzce urządzonej przez Chmieleńskiego na Rosjan udało mu się zbiec i uniknąć prześladowań.
Grób Karola Milde, stan sprzed renowacji (fot. Z. Malinowski)
Grób Karola Milde, stan po renowacji (fot. Z. Malinowski)
Milde Karol Józef Feliks (1848-1912) – powstaniec styczniowy, zesłaniec syberyjski, wicedyrektor cukrowni. Ur. 4 I 1848 r. w Krośniewicach (pow. kutnowski), s. urzędnika pocztowego Józefa (zm. 1877) i Ludwiki z Sulikowskich małżonków Milde. Miał liczne rodzeństwo: Eugenię Joannę Elżbietę (ur. 1841), Ludwika Aleksandra Józefa (ur. 1843), Helenę Antoninę Aleksandrę (ur. 1844), Józefę (ur. 1849), Izabellę (ur. ok. 1850), Ludwikę (ur. ok. 1851), Marię (ur. ok. 1853), Bolesława Szczepana Waleriana (ur. ok. 1853), Władysława Szymona (ur. ok. 1854), Franciszka (ur. ok. 1857), Leonarda Seweryna (ur. ok. 1866). Kształcił się początkowo w 4-klasowej szkole obwodowej w Pułtusku, następnie był uczniem II gimnazjum w Warszawie. Wg niektórych opracowań w powstaniu styczniowym miał walczyć pod dowództwem Langiewicza (co nie zostało potwierdzone). Aresztowany w 1864 r. w Warszawie. Oskarżony o to, że wstąpiwszy do organizacji powstańczej, z polecenia organizatora miasta Warszawy Włodzimierza Lempkego, brał udział w przenoszeniu broni i innych materiałów potrzebnych do walki, zaopatrywaniu w nie powstańców oraz ukrywaniu śladów zabójstwa politycznego. Ze względu na młody wiek i wyrażoną szczerą skruchę łagodniej potraktowany przez Audytoriat Polowy, który zamiast na katorgę, skazał go 5 XI 1864 r. na pozbawienie wszelkich praw stanu, konfiskatę majątku i osiedlenie na Syberii (wyrok konfirmowano 10 XI 1864). Odprawiony z Warszawy 8 XII 1864 r. Przebywał w Krasnojarsku. Powrócił do kraju w 1868 lub 1869 r. Pracował w branży cukrowniczej. Od co najmniej 1880 r. nadzorca, a następnie wicedyrektor cukrowni w Silniczce. W 1886 r. założył stację meteorologiczną w Silniczce, prowadził ją aż do śmierci. Za tę działalność Sekcja Fizyczno-Matematyczna Towarzystwa Naukowego nadała mu honorowe członkostwo. Dwukrotnie żonaty. 24 VII 1880 r. we Włoszczowie zawarł związek małżeński z Marianną Elżbietą Bernacką (ur. 1859 w Szczekocinach), c. Tomasza (urzędnika) i Marianny z Groblewskich. Z tego małżeństwa miał dzieci: Józefa Tomasza Dionizego (1880-1939), Janinę Marię (ur. 1883), Marię Eugenię (ur. 1884). Ponownie ożenił się z Felicją z d. Majer. Zm. 1 V 1912 r. w Silniczce, pochowany 4 V na cmentarzu w Maluszynie (Radomszczański Słownik Biograficzny, t. 3).
Grób Stanisława Soborowskiego (fot. Z. Malinowski)
Powstańcy związani z Maluszynem
Biernawski Leopold, syn porucznika byłych wojsk polskich Antoniego i Ludwiki z Piotrkowskich, ur. 6 XI 1833 r. w Cekanowie (akt ur. 101/1833, Cekanów), zamieszkały w czasie powstania w gm. Maluszyn. Należał do oddziału Krysińskiego, wyrokiem Audytoriatu Polowego nr 364 z 8 II 1864 r. zesłany na Syberię na osiedlenie. Powrócił przed 1881 r., ożenił się z Józefą Szykulską, zarządzał majątkiem w Mińsku Mazowieckim, a następnie w Kobielach Wielkich.
Herduszewski vel Herdoszewski Antoni, s. Józefa, ur. ok. 1839 r., robotnik w Maluszynie, poch. z miejscowości Mnin. Należał do oddziału Z. Chmieleńskiego, dostał się do niewoli po potyczce pod Obiechowem. 12 VIII 1863 r. karnie wcielony do carskiej armii (AGAD, zespół 203, sygn. 96, s. 56, sygn. 97, k. 81v-82).
Kargul Józef, s. Pawła, włościanin, ur. ok. 1845 r., poch. z Maluszyna. Wzięty do niewoli jako członek bandy Z. Chmieleńskiego. Wysłany do Pskowa do rozpatrzenia sprawy przez MSW, następnie sądzony we Włodzimierzu. Skazany na 3 lata rot aresztanckich.
Kawęcki Antoni Jan, s. Wilhelma (chemika zatrudnionego w cukrowni) i Antoniny z Tatarskich, ur. 13 I 1845 r. w Silniczce, szlachcic (akt ur. 10/1845, Maluszyn). Wzięty do niewoli 25 IV 1863 r., 24 V 1863 r. wcielony do carskiej armii.
Pismo płk. T. Cieszkowskiego do Augusta Ostrowskiego proszące o objęcie opieką rodzin powstańców M. Kolmasiaka i M. Kościańskiego (fot. APŁ, https://www.lodz.ap.gov.pl/art,43,1863-ku-niepodleglosci)
Kolmasiak Michał, s. Feliksa i Marianny z Dudzińskich, ur. ok. 1823 r. w Silniczce, parobek, żonaty z Barbarą Szymczyk (1852), służył w oddziale T. Cieszkowskiego, po powstaniu mieszkał w rodzinnej wsi (APŁ, Archiwum Potockich i Ostrowskich z Maluszyna, sygn. II/86, s. 200).
Kołczyk Łukasz, s. Jana i Marianny z Musiałów, ur. 13 X 1841 r. we wsi Łabędź w parafii Borzykowa, włościanin. w 1862 r. ożenił się z Marianną Kufel i zamieszkał w Stanisławicach. Według przekazów rodzinnych miał brać udział w powstaniu w oddziale operującym niedaleko Maluszyna (akt. ur. 86/1841, Borzykowa; akt małż. 31/1862, Borzykowa; https://genealogia.okiem.pl/powstanies/index.php?inne_pole=Koniecpo).
Kościański Mateusz, s. Piotra i Zofii z d. Cieślik, ur. 20 IX 1836 r. w Silniczce, wyrobnik, żonaty z Agatą Szymczyk (1858), należał do oddziału T. Cieszkowskiego, powstanie przeżył i powrócił do Silniczki (APŁ, Archiwum Potockich i Ostrowskich z Maluszyna, sygn. II/86, s. 200; akt ur. 49/1836, Maluszyn).
Krysiński Tomasz (1834-1908), szlachcic, leśniczy w dobrach Augusta Ostrowskiego w Maluszynie (patrz więcej: Gidle).
Krzykała Jan, poch. z Maluszyna, l. 30. Służył w oddziale Z. Chmieleńskiego. Wzięty do niewoli po bitwie pod Oksą 20 X 1863 r. Leczył się w lazarecie w Żarczycach k. Małogoszcza. Wyzdrowiał (AP Kielce, NPK, sygn. 56, k. 458).
Miller, miał być pisarzem gminnym w Silniczce i zorganizować w urzędzie gminy główną kwaterę oddziału Bajkowskiego oraz punkt werbunkowy. Prawdopodobnie informacja dotyczy Aleksandra Millera – pisarza fabrycznego w Silniczce. Siedzibą gminy był Maluszyn, a nie Silniczka (akt ur. syna Aleksandra – Józefa, nr 39/1864, Maluszyn).
Myszyński Walenty, ogrodnik z Maluszyna, ur. ok. 1845 r. Ujęty przez Rosjan koło Koniecpola za przynależność do oddziałów powstańczych. Przetrzymywany w więzieniu kieleckim od 6 do 19 VI 1863 r. Decyzją z 15 VI 1863 r. karnie wcielony do carskiej armii (AGAD, zespół 203, sygn. 97, k. 76v-77; http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=z14).
Nawrocki Adam, s. karczmarza, mieszkaniec Maluszyna, należał do oddziału powstańczego, przymusowo osiedlony w Bąkowej Górze i objęty nadzorem policyjnym (patrz więcej: Bąkowa Góra).
Pietrzykowska Józefa, c. Karola, ur. ok. 1842 r., mieszczanka. Należała do oddziałów Iskry, Chmieleńskiego i Michalskiego. Aresztowana w Maluszynie 9 II 1864 r., wysłana do Pskowa.
Połoszyński Wincenty, mieszkaniec Maluszyna, uczestniczył w powstaniu na ziemi dobrzyńskiej.
Prusinowski Walenty, s. Wojciecha, ur. ok. 1830 r., włościanin, poch. z Maluszyna. Za przynależność do oddziału powstańczego skazany we Włodzimierzu na pobyt w gub. permskiej przy rocie aresztanckiej, wyrok prawdopodobnie złagodzono. W 1865 r. przebywał pod nadzorem policyjnym w Maluszynie.
Szyler (Sziller, Schyller, Szyller) Antoni, s. Jana i Tekli z Gancarzów, ur. 23 V 1843 r. w Pągowie w parafii Borzykowa (akt ur. 51/1843, Borzykowa), kowal, zamieszkały w Silniczce. Aresztowany 11 I 1864 r. w Silniczce za przynależność do oddziału powstańczego, wysłany do Pskowa do rozpatrzenia sprawy przez MSW. Następnie sądzony we Włodzimierzu, skazany na 2 lata rot aresztanckich, wyrok prawdopodobnie złagodzono. W 1865 r. objęty nadzorem policyjnym, w 1867 r. aresztowany za obrazę cara, skazany na 4 miesiące więzienia. W 1868 r. ożenił się z Franciszką Kepal (akt małż. 16/1868, Borzykowa). W 1869 urodził mu się syn Wincenty (akt ur. 11/1869, Maluszyn). W l. 70. mieszkał we wsi Jasień, tam urodziła mu się córka Marianna (akt ur. 47/1877, Kobiele Wielkie).
Wasilak Jan, mieszkaniec Silniczki, pracownik cukrowni, należał do oddziału J. Oksińskiego, poległ w bitwie pod Koniecpolem (25 V 1863), pochowany w zbiorowej mogile na miejscowym cmentarzu.
Woszczyk Jan, s. Andrzeja, ur. ok. 1842 r., włościanin, poch. z Silniczki. Wzięty do niewoli 1 II 1864 r. po rozbiciu partii Michalskiego w okolicach Kurzelowa. Sądzony we Włodzimierzu, skazany na 4 lata w tulskiej rocie aresztanckiej.