Prusicko

27 sierpnia 1863 r. kawaleria gen. Edmunda Taczanowskiego wraz z piechotą dowodzoną przez płk. Franciszka Kopernickiego wyruszyła spod Sędziejowic w Sandomierskie. Polacy przez Lubiec, Dzbanki, Broszęcin dotarli wieczorem do Rząśni, gdzie zanocowali. Rano skierowali się przez Dubidze, Ważne Młyny, Prusicko, Kruszynę do Borowna i następnie Kruszyny – tam spędzili kolejną noc. Podążające za nimi oddziały rosyjskie Klodt’a i Bremsena rozbiły obóz na noc z 28 na 29 sierpnia w Prusicku. Rano, po usłyszeniu odgłosów strzałów armatnich toczącej się bitwy kruszyńskiej (patrz więcej: Kruszyna), udały się szybkim marszem w ich kierunku. Uciekające z pola bitwy grupy powstańców próbowały wyrwać się z okrążenia. Oddziałowi chroniącemu tabory udało się je ukryć w Wólce Prusickiej (lub według innych źródeł Prusicku). Niestety, dostały się one w rosyjskie ręce, prawdopodobnie w wyniku denuncjacji.

22 I 1864 r. doszło pod Prusickiem do potyczki małego oddziału powstańczego dowodzonego przez Koniecznego (wg innych źródeł Millera) z nadciągającym z Częstochowy wojskiem rosyjskim składającym się z około 60 kozaków i 2 rot piechoty (wg innego źródła 40 kozaków i jednej roty strzelców) pod komendą majora Parskiego. Powstańcy przebywali w okolicy tropiąc bandytów podszywających się pod zbierających podatki wysłanników Rządu Narodowego. Oddział liczący 22 żołnierzy został wzmocniony przez trzech żandarmów narodowych (Daniłowicza, Stanisława Palińskiego i Klemensa Caezara). Rankiem powstańcy zostali zaatakowani przez kozaków, którzy stanowili przednią straż sił rosyjskich. Salwa z karabinów zatrzymała Rosjan. Z powodu dezercji Koniecznego dowództwo przejął Daniłowicz. Dwóm powstańcom, ze względu na brak broni, nakazał ucieczkę. Drugi atak kozaków został również odparty. Dopiero po przybyciu piechoty, mimo zaciekłej obrony, powstańcy zostali pokonani. Na placu boju zginął dowódca i 11 podkomendnych. Rannych przewieziono do Jedlna, 4 z nich zmarło od razu, 4 kolejnych w trakcie leczenia. Z pewnością przeżyli: Caezar, Paliński i niejaki Kowalski. W swych wspomnieniach Caezar podawał, że Rosjanie ponieśli znacznie większe straty i byli przekonani, że mają do czynienia z liczniejszym wrogiem. Choć w czasie walki nie mieli litości dla obrońców, to później z szacunkiem odnosili się do pozostałych przy życiu Polaków i zapewnili im pomoc lekarską. W tym celu sprowadzono z Radomska doktora Leona Stupnickiego. Liczbę 12 poległych potwierdza we wspomnieniach Kazimierz Krzemiński, który udał się na miejsce, gdzie złożono zwłoki, aby sprawdzić, czy nie ma wśród nich osób mu znanych. Nie rozpoznał nikogo. Na zarządzenie dowódcy wojsk rosyjskich, stacjonującego w Brzeźnicy, zwłok nie pozwolono pogrzebać na cmentarzu w Brzeźnicy a w Dworszowicach Kościelnych (miejsce pochówku nieznane). W relacji rosyjskiej podano błędną nazwę miejsca bitwy (lasy prusińskie), zawyżono do 50 liczbę biorących w niej udział powstańców (z których mnóstwo legło na placu, a jeden został ujęty) oraz zaniżono straty własne (jeden ranny żołnierz i jeden zabity koń).

Fragment wspomnień K. Krzemińskiego

Caezar Klemens, ps. Władek (w niektórych źródłach: Władysław Cuesr), syn obywatela ziemskiego z Poznańskiego, ur. ok. 1843 r., żandarm narodowy, ciężko ranny w potyczce pod Prusickiem (22 I 1864), dostał się do niewoli. Leczył się prawie dwa lata, m. in. w szpitalu w Radomsku. Złożył przysięgę na wierność carowi i został zwolniony. Opublikował w Stanach Zjednoczonych swoje wspomnienia pt. Pamiętnik oficera polskiego z roku 1863.

Daniłowicz, mydlarz, poch. z Warszawy. Początkowo służył w oddziale Langiewicza, następnie jako żandarm narodowy. W okolicach Brzeźnicy przejął dowództwo nad niewielkim oddziałem powstańców i poległ 22 I 1864 r. pod Prusickiem.

Michałowski, jeden z powstańców zabitych w potyczce pod Prusickiem (22 I 1864).

Mruwiński (Mrowiński) Błażej, włościanin, poch. z Rząśni. Służył w oddziałach: Michalskiego, Matusewicza i Koniecznego (prawdopodobnie wziął udział w potyczce pod Prusickiem), 25 IV 1864 r. skazany na 8 lat robót katorżniczych.

Paliński Stanisław, litograf, poch. z Warszawy. Przymusowo wcielony do wojska rosyjskiego, zdezerterował i przystąpił do oddziału Klemensa Caezara Władka. Następnie skierowany do żandarmerii narodowej Daniłowicza. Wziął udział w potyczce pod Prusickiem (22 I 1864), ranny dostał się do niewoli. Po wyzdrowieniu złożył przysięgę na wierność carowi i został zwolniony.