Prawdopodobnie po raz pierwszy w Kruszynie powstańcy zjawili się pod koniec marca 1863 r. Wówczas oddział Józefa Oksińskiego (patrz więcej: Koniecpol) przemieszczał się z okolic Maluszyna na północ Kaliskiego. Po raz drugi Oksiński przechodził przez Kruszynę wycofując się po bitwie z Koniecpola. 27 maja przeszedł linię kolejową między Częstochową a Kłomnicami. W tym czasie ostrzelał przejeżdżający pociąg raniąc lub zabijając jednego żołnierza. Tego samego dnia rozłożył się obozem w Kruszynie. Zaalarmowani atakiem na pociąg Rosjanie z Częstochowy wysłali koleją dwie roty, które o godz. 15.30 wysiadły w Kłomnicach i natychmiast ruszyły przeciwko Oksińskiemu. Według korespondenta prasowego starcie było krótkie. Rosjanie stracili dwóch żołnierzy, co skłoniło ich do powrotu do Częstochowy. Po drodze mieli aresztować 10 niewinnych podróżnych jako jeńców, dwóch z nich zamordowali. Oddział Oksińskiego nie poniósł żadnych strat, po potyczce przeszedł Wartę w okolicach wsi Kijów, zniszczył most i udał się w Sieradzkie. Oksiński wspominał o krótkim starciu z Rosjanami, ale gdy powstańcy weszli do lasu, zaprzestali oni pościgu. Oksiński nie chciał podejmować walki ze względu na brak amunicji i bliskość linii kolejowej, którą wróg łatwo mógł sprowadzić pomoc z okolicznych garnizonów. Ponadto, jak pisał: zrażony potyczką pod Koniecpolem nie miałem wielkiej wiary w bohaterstwo mych żołnierzy.
W drugiej połowie sierpnia 1863 r. Franciszek Kopernicki na rozkaz Edmunda Taczanowskiego rozpoczął formowanie piechoty, która miała dołączyć do już działającej w Kaliskiem brygady kawalerii. W skład 2. pułku ułanów brygady Edmunda Taczanowskiego wchodził już wcześniej zorganizowany przez Kopernickiego w Radomszczańskiem oddział kawalerii liczący kilkudziesięciu jeźdźców (patrz więcej: Żytno), był jednak zbyt mały, aby stanowić osobny szwadron. Został połączony z kawalerzystami z pow. sieradzkiego i przeszedł pod dowództwo por. Magnuskiego. Szwadron ten przed bitwą pod Kruszyną wysłano na północ Kaliskiego. Uczestniczył później w starciu pod Dalikowem. Natomiast w sformowaniu w Kaszewicach radomszczańskiego oddziału piechoty przeszkodziło nadejście kozaków. Stąd pod Kruszyną, w największej bitwie powstańczej rozegranej w Radomszczańskiem, walczyło niewielu radomszczan. Sama bitwa, choć w historiografii najczęściej nazywana jest kruszyńską, to w rzeczywistości rozegrała się głównie na polach wokół Nieznanic, a następnie starcia przeniosły się w kierunku folwarku Zdrowa i wsi: Baby, Jacków i Wikłów.
Tereny, na których miała miejsce bitwa kruszyńska
Tablica poświęcona powstańcom styczniowym znajdująca się obok Urzędu Gminy w Kruszynie (fot. Z. Malinowski)
Edmund Taczanowski (Album Bronisława Ryxa z fotografiami portretowymi, BN, sygn. AFF.III-31) Taczanowski Edmund (1822-1879), s. Józefa, właściciel ziemski, generał wojsk powstańczych. Ukończył w stopniu podporucznika szkołę artylerii w Berlinie. W 1846 r. na własną prośbę opuścił armię pruską. Wziął udział w wydarzeniach 1848 r. w Wielkopolsce. Aresztowany, po zwolnieniu wyjechał za granicę. Walczył we Włoszech w armii Garibaldiego, ranny dostał się do niewoli francuskiej. Następnie powrócił do Wielkopolski. W 1863 r. w okolicach Pleszewa dowodził oddziałem ochotników, który został rozbity przez wojsko pruskie w lesie sławoszewskim. Na czele nowo sformowanego oddziału stoczył zwycięską potyczkę z Rosjanami pod Pyzdrami (29 IV 1863) i zajął Koło. Poniósł porażkę w bitwie pod Ignacewem (8 V), gdzie został ranny. Pod koniec maja mianowany naczelnikiem wojennym woj. kaliskiego i mazowieckiego oraz awansowany do stopnia generała. Utworzył oddział jazdy, który rozrósł się do pełnej brygady kawalerii. Stoczył potyczki i bitwy: pod Łaskiem, Goszczanowem, Czepowem, Pęcherzewkiem, Sędziejowicami i Kruszyną. W tej ostatniej poniósł druzgocącą klęskę i rozpuścił oddział w Sulmierzycach. Następnie wyemigrował do Francji, potem do Turcji. 14 IX 1863 r. został przez Rząd Narodowy pozbawiony stanowiska i postawiony przed sąd wojenny. W 1864 r. skazany zaocznie na karę śmierci przez Prusaków w procesie berlińskim. Do Wielkopolski powrócił po amnestii w 1870 r., osiadł w swoim majątku w Choryni.
Kopernicki Franciszek (1825-1892), ur. na Ukrainie. Od 1843 r. w wojsku rosyjskim, uczestnik wojny krymskiej. W 1862 r. wystąpił z wojska w stopniu majora. W powstaniu pułkownik, szef sztabu E. Taczanowskiego, od 19 lipca naczelnik wojskowy trzech połączonych powiatów: piotrkowskiego, sieradzkiego i wieluńskiego oraz dowódca oddziału piechoty w tym rejonie. W sierpniu 1863 r. połączył się z jazdą gen. E. Taczanowskiego, wziął udział w potyczce w Sędziejowicach i bitwie pod Kruszyną. Po klęsce kruszyńskiej został Naczelnikiem Siły Zbrojnej Woj. Kaliskiego (14 IX). 15 II 1864 r. mianowany przez Rząd Narodowy dowódcą 3. dywizji II korpusu armii narodowej. Wyjechał do Prus w celu sprowadzenia broni i organizowania oddziałów mających wkroczyć do Królestwa Polskiego. Z powodu przeciągających się prac ze sformowaniem oddziału wezwany przez gen. Hauke-Bosaka do powrotu. Podał się do dymisji w kwietniu 1864 r. Początkowo wyemigrował do Mołdawii, w 1869 r. osiadł w Galicji. Dyrektor Kasy Oszczędnościowej w Stanisławowie .
Taczanowski po całkowitym zniszczeniu oddziału Rosjan w Sędziejowicach, licząc się z działaniami odwetowymi wroga, zadecydował o szybkim wycofaniu się z Kaliskiego w Sandomierskie. Oddziały polskiej kawalerii i piechoty przemieszczały się przez Radomszczańskie. Polacy byli ścigani przez połączone siły fligeladiutanta pułkownika barona Klodta i podpułkownika Bremsena idące od Łodzi. W Borownie 28 sierpnia doszło do krótkiego starcia z kozakami eskortującymi oficera de Witte (patrz: Borowno). Taczanowski, spodziewając się zaalarmowania pobliskich garnizonów rosyjskich, rozkazał szybki wymarsz w celu oddalenia się od linii kolejowej. Zamierzał przejść tory w okolicach Kłomnic i skierować się w kierunku Koniecpola. Na wieść o klęsce Rosjan w Sędziejowicach ruszył też generał major Raden z Piotrkowa chcąc przeciąć drogę polskim oddziałom. Po otrzymaniu wiadomości o pojawieniu się Polaków w Borownie pułkownik Ernroth z Częstochowy źle odczytał liczbę powstańców i początkowo wysłał koleją do Kłomnic tylko rotę piechoty. Jednak po kolejnych prośbach o pomoc pomaszerował do Borowna z 3 rotami piechoty, sotnią kozaków i 2 działami. Kleszcze wokół polskich oddziałów się zamykały. Klodt i Bremsen noc z 28 na 29 sierpnia spędzili w Prusicku, po usłyszeniu odgłosów strzałów armatnich udali się szybkim marszem w ich kierunku. Klodt z jazdą i rakietnikami pojawił się na polu walki około godz. 9, Bremsen z piechotą dotarł już po rozstrzygnięciu bitwy. Raden też nie zdążył wziąć udziału w bitwie, ale jego wojska zamykały okrążenie od strony wschodniej.
Powstańcy praktycznie bez wypoczynku i posiłku, zmęczeni kilkudniowymi marszami wyruszyli około godz. 2 w nocy. Pierwsi podążali ułani 1. pułku, a wraz z nimi gen. Taczanowski. Następnie maszerowała piechota Kopernickiego i jechały furgony ubezpieczane przez trzy szwadrony 2. pułku ułanów (szwadron pod dowództwem Magnuskiego wcześniej został odesłany na północ Kaliskiego do wzmocnienia oddziału Szumlańskiego). Łącznie, jak pisał Kopernicki w raporcie po bitwie, Polacy dysponowali 260 strzelcami, 142 kosynierami i 640 kawalerzystami (w niektórych źródłach i opracowaniach podawano 1000-1200 ułanów, co mogło wynikać z przyjmowania do wyliczeń regulaminowych składów szwadronów i uwzględnienia całego 2. pułku ułanów – jednak powstańcze szwadrony rzadko osiągały wymaganą liczbę jeźdźców i liczyły około 90 ułanów).
Około godz. 3 powstańcy natknęli się za Nieznanicami na wychodzących z lasu kozaków i rosyjską piechotę. Ze względu na panujące ciemności nie można było ocenić sił nieprzyjaciela. Generał rozkazał ułanom 1. pułku rozwinąć szyk bojowy, wywiązała się strzelanina. Wkrótce nadciągnęła polska piechota i ułani 2. pułku. Przez blisko godzinę trwała nieregularna wymiana ognia, która nie czyniła szkód żadnej ze stron. Taczanowski przez ten czas nie podjął decyzji co do dalszych działań. Z nadejściem świtu wraz z 1. pułkiem ułanów odsunął się w kierunku folwarku Zdrowa i zatrzymał jazdę na wzgórzu przed wsią. Nie wydał żadnych rozkazów pozostałym oddziałom. Kopernicki w miejsce ustępujących ułanów ustawił tyralierę złożoną z 1. kompanii strzelców. Za nią stanęła pozostała piechota zgrupowana w kolumny bojowe. Towarzyszył jej również 1. szwadron 2. pułku ułanów. Naprzeciw Polaków znajdowała się tyraliera rosyjska utworzona z 2 rot piechoty. Nie widać było żadnej kolumny rosyjskiej stojącej z tyłu. Zgodnie z ówczesną taktyką walki taka liczba żołnierzy ustawionych w tyralierze sugerowała drugie tyle w kolumnach odwodowych. Rosjanie na tej pozycji nie dysponowali żadnymi odwodami, a takie ustawienie miało powstańców wprowadzić w błąd co do ich liczebności. Rosyjski dowódca de Witte postanowił wiązać powstańców walką aż do przyjścia odsieczy. Taczanowski nie decydując się na bezpośredni atak na zagradzających drogę Rosjan i odchodząc z częścią jazdy do Zdrowej doprowadził do sytuacji, w której siły walczących stron się wyrównały. Wprawdzie na polu walki nadal liczebnie Polacy przeważali, ale w wymianie ognia mogli brać udział tylko strzelcy. Kopernicki widząc, że tyraliera rosyjska jest znacznie liczebniejsza, nakazał pozostałym strzelcom zająć stanowiska na skraju wsi, a 1. kompanii powoli wycofać się na nową linię obrony. Powstańcy wykorzystali jako osłonę płoty, domy i rów znajdujący się za wsią. Wzajemne ostrzeliwanie nie przynoszące większych szkód trwało kolejne dwie godziny. Kopernicki dał się wciągnąć w walkę, a Taczanowski ani nie wsparł walczących, ani nie wydał rozkazu odwrotu. Przewaga w wyszkoleniu i uzbrojeniu pozwoliła Rosjanom na przejęcie inicjatywy. Powoli zbliżali się do pozycji polskiej piechoty. Od strony Witkowic podeszli na odległość 400 kroków. Kopernicki próbował odeprzeć ich kontratakiem z udziałem kosynierów, ale tych nic nie mogło przekonać do natarcia w nieosłoniętym terenie. Nie pomogły nawet zachęty, że zdobędą na wrogu podobne łupy jak w Sędziejowicach. Jednak samo pokazanie się na chwilę kosynierów spowodowało cofnięcie się linii rosyjskiej tyraliery. Chwilowo ustabilizowano linię obrony, jednak wkrótce usłyszano odgłos wystrzałów armatnich. Od strony Borowna nadciągnęły nowe oddziały rosyjskie z Częstochowy dowodzone przez Ernrotha.
Pojawienie się nowych oddziałów piechoty nieprzyjaciela wspartych dwoma działami wywołało po polskiej stronie popłoch. Dodatkowo piechota powstańcza zauważyła, że własna kawaleria oddala się kłusem aż za wieś Zdrowa. Przy piechocie Kopernickiego pozostawał tylko 1. szwadron 2. pułku ułanów pod dowództwem płk. Słupskiego, ale i on później został wezwany do ochrony gen. Taczanowskiego, gdy 1. pułk ułanów opuścił pole walki. Kosynierzy w panice zaczęli uciekać, wielu z nich rzucało broń. Natomiast strzelcy w większości zachowali dyscyplinę. Kopernicki nakazał odwrót ostrzeliwując się, co osłoniło ucieczkę kosynierów. Następnie dowódca próbował oprzeć nową linię obrony o ruiny i wyrobiska starej cegielni, które znajdowały się na wzgórzu za Nieznanicami. Tam udało mu się zatrzymać część strzelców, ale nie na długo. Strzelcy ponownie zaczęli się wycofywać. Po opuszczeniu wzgórza zajęli folwark Zdrowa, gdzie dłuższy czas udawało się powstrzymywać wroga. Kosynierzy i jazda pod osłoną strzelców skierowali się ku wsiom Baby i Jacków. Obrona folwarku Zdrowa trwała do momentu aż granatem armatnim nie została zapalona jedna ze stodół. Pożar wprowadził zamieszanie wśród powstańców. Widząc to Kopernicki ponownie zarządził odwrót. Rosjanie zajęli Zdrową około godz. 8 rano dopuszczając się przy tym zbrodni na cywilach. Raniono kilka osób, zabito gorzelanego Stanisława Cygańskiego i Teklę Gaszyńską (patrz: Zdrowa). Tak o tym pisał poeta Konstanty Gaszyński w liście do Bronisława Trentowskiego:
Fragment listu Konstantego Gaszyńskiego do Bronisława Trentowskiego z 30 XI 1863 r. (BJ Rkp. 9057III, k. 31v,32)
Wycofująca się w nieładzie piechota na wzgórzu przed wsią Jacków zastała już tylko 3. szwadron 1. pułku ułanów Matuszewicza. Pozostali kawalerzyści wraz ze sztabem brygady i samym gen. Taczanowskim uciekli na widok zbliżającego się drogą od Kruszyny tumanu kurzu, domyślając się, że to nadciąga rosyjska jazda. Do bitwy włączył się oddział płk. barona Klodta, który składał się z dwóch szwadronów dragonów i huzarów, kilkudziesięciu kozaków i plutonu rakietników. Ci ostatni kilkoma celnymi strzałami rac kongrewskich wprowadzili zamieszanie wśród wycofujących się powstańców, którzy znajdowali się wówczas między Jackowem a Babami. Race wywołały popłoch najpierw w szwadronie polskiej jazdy. Spłoszonych koni nie dało się uspokoić. Kawalerzyści pierzchli w kierunku Jackowa (patrz: Jacków), a za nimi w kompletnej panice podążyła piechota. Wielu rzucało broń i ściągało mundury. Na uciekających rzuciła się rosyjska jazda dokonując prawdziwej rzezi. Kopernicki próbował organizować powstańców w grupy. Pokazywał, że tych którzy zachowali broń (nawet tylko kosy) kawalerzyści niechętnie atakują, ale na niewiele się to zdało. Piechota rozbiegła się w różnych kierunkach, wielu powstańców Rosjanom udało się dopaść. Polskie straty, szczególnie w ostatniej fazie bitwy, były porażające. Kopernicki podawał liczbę 66 zabitych (w tym 48 żołnierzy piechoty). W raporcie pobitewnym odnotował też około 100 rannych i 52 wziętych do niewoli. W pamiętnikach natomiast liczbę rannych szacował łącznie na 149, a wziętych do niewoli na 80. Stanowiło to około połowy biorących czynny udział w bitwie – z jazdy w głównym starciu uczestniczył tylko jeden szwadron. Polscy ułani mieli 18 zabitych i 43 rannych, największe straty ponieśli na błotach między Lgotą a Wikłowem, gdzie uciekających dogonili kawalerzyści Klodta. „Dziennik Powszechny” zawyżał straty powstańcze: Buntownicy stracili kilkaset w zabitych i ranionych i 90 ludzi w ujętych. Baron Klodt raportował, że cała przestrzeń pomiędzy wsiami Zdrowa, Jacków, Lgota i torem kolejowym usłana była trupami. Do samej tylko Kruszyny miano zwieźć 90 rannych, inni umieszczeni zostali w okolicznych dworach. F. Kopernicki podawał, że szpital w Gidlach liczył 30 łóżek, w Kruszynie – 120, a w Lgocie – 40. Ranni mieli zapewnioną dobrą opiekę lekarską. Zajmowało się nimi około 40 kobiet, w tym trzy siostry miłosierdzia. W księdze zejść parafii w Kruszynie odnotowano śmierć na polu bitwy 61 powstańców. W wystawionym zbiorowym akcie zgonu zidentyfikowano tylko siedmiu z nich: Rychtera Walentego, Wodzeńskiego Maksymiliana (kowal z Krzepic), Dyszlaskiego vel Dyszlackiego (również kowal z Krzepic), Ciszewskiego Franciszka (syn naczelnika komory), Burcharda Michała, Bartoszewicza, Kurznickiego vel Kusznickiego Bolesława. W szpitalu w Kruszynie zmarli: Pietrzak Jan (lat 21, s, Stanisława, poch. ze wsi Rudka, zm. 2 IX), Hendel Karol (poch. z Kalisza, zm. 2 IX), Chmieliński Korneli (lat 20, poch. ze wsi Magnusy w pow. sieradzkim, zm. 2 IX), Skrzypiński Franciszek (lat 28, poch. ze wsi Zadzim w pow. sieradzkim, zm. 3 IX), Łukaszewski Wojciech (poch. z Konina, zm. 3 IX), Rzeszowicz Wincenty (s. Jana, poch. z Nieszawy, zm. 4 IX), Jackowski Władysław (lat 21, s. Jacka – inspektora policji w Lublinie, były pisarz w szpitalu św. Ducha w Warszawie, zm. 4 IX), Gustaw Władysław (lat 20, s. Floriana i Brygidy, poch. z Wielkiego Księstwa Poznańskiego, zm. 4 IX), Mikołajczyk Franciszek (lat 23, poch. ze wsi Przerwa w pow. sieradzkim, pozostawił żonę Antoninę z Kajewskich, zm. 5 IX), Kucharski Józef (lat 29, s. Antoniego i Franciszki z Sosnowskich, ur. w Wieluniu, kawaler, pozostawił siostry Petronellę i Wiktorię oraz braci Ignacego, Leona, Konstantego i Romana, zm. 7 IX), Nikiel Jan (lat 33, s. Mikołaja i Agnieszki z Siudów, ur. w Witkowicach w okręgu wadowskim w Galicji, zm. 9 IX ), Kubaczyk Władysław (lat 30, lokaj ze wsi Chajczyny pod Wygiełzowem Kościelnym, zm. 14 IX), Stępiński Adam (lat 23, kawaler, poch. ze wsi Prusinowice koło Szadku, zm. 20 IX), Kasprzykowski Władysław (lat 18, s. leśniczego Pawła i Agnieszki, poch. z Silnicy Wielkiej, zm. 25 IX), Borkowski Antoni (lat 19, poch. z Szadku, zm. 24 IX), Kasprowicz Michał (lat 28, poch. z pow. gostyńskiego, zm. 25 IX), Dales August (lat 28, poch. z Częstochowy, kawaler, zm. 7 X), Iwanowski Antoni (lat 26, poch. ze wsi Skrzynno w pow. wieluńskim, zm. 9 X), Niwiński Władysław (lat 36, s. Tomasza i Józefy, poch. ze Zduńskiej Woli, pozostawił matkę oraz siostry Placydę, Eufrozynę i Nepomucenę, zm. 10 X), Pchiman Józef (lat 20, poch. ze Zduńskiej Woli, zm. 17 X), Setze Heinrich (lat 29, poch. ze wsi Czarny Las koło Częstochowy, zm. 21 X), Ginał Józef (lat 31, poch. z Częstochowy, zm. 11 XI), Minge Adolf (lat 24, poch. z Warszawy, zm. 15 XI) i Kostelecki Wilhelm ([ur. 9 VIII 1843 r. w Bełchatowie, s. Karola i Rozalii z d. Mer – RSB, t. III], zm. 4 XII) oraz dwaj powstańcy o nieznanym nazwisku. W jednym z nich dopatrywano się Stanisława Suchorskiego (ok. 1836-1863, s. ziemianina ze wsi Orpelów w pow. sieradzkim, początkowo strzelec w oddziale Napoleona Urbanowskiego, wziął udział w potyczce pod Rychłocicami, następnie w oddziale E. Taczanowskiego walczył pod Sędziejowicami i Kruszyną). We dworze w Lgocie zmarło 5 (patrz: Lgota Mała) i w Gidlach również 5 powstańców (patrz: Gidle). Ponadto o dwóch zmarłych w szpitalu w Radomsku rannych z bitwy kruszyńskiej wspominał Klemens Caezar (patrz więcej: Prusicko). Zbiorowa mogiła poległych znajduje się na cmentarzu w Kruszynie. Zmarłych w szpitalach w Kruszynie i Lgocie chowano na tej samej nekropolii, ale raczej w osobnych mogiłach – do dziś zachował się tylko jeden grób Marcelego Załuskiego (patrz: Lgota Mała). Nagrobek ten został odnowiony w 2023 r. przez IPN Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa w Katowicach, po wniosku jaki skierowali do Naczelnika tegoż biura pana Jana Kwaśniewicza: pani Wójt Gminy Kruszyna Jadwiga Zawadzka, Zdzisław Malinowski i Grzegorz Mieczyński.
Zbiorowa mogiła powstańców styczniowych na cmentarzu w Kruszynie (fot. G. Mieczyński)
Wygląd poprzedniej tablicy umieszczonej na zbiorowej mogile powstańców (fot. Z. Malinowski)
Grobowiec powstańca Maurycego Załuskiego przed renowacją (fot. Z. Malinowski)
Mogiła po renowacji w 2023 r. (fot. G.Mieczyński)
Powstańcy zmarli w Gidlach leżą na miejscowym cmentarzu (patrz: Gidle). Prawdopodobnie nie wszystkie zgony wpisano do ksiąg metrykalnych. Można przypuszczać, że w grobie powstańczym na cmentarzu w Kłomnicach spoczywa 14 członków grupy uciekającej spod Kruszyny, których pogoń dopadła we wsi Janaszów. Według lokalnych przekazów w lesie w okolicach Wikłowa znajdował się również grób powstańców z bitwy kruszyńskiej. Pamięć o tym miejscu pielęgnowano jeszcze po II wojnie światowej.
Z różnych źródeł wiadomo, że w bitwie kruszyńskiej mogli też zginąć następujący powstańcy:
Ciągliński, kapitan, początkowo był dowódcą niewielkiego oddziału żandarmerii narodowej pow. sieradzkiego. W bitwie pod Kruszyną (29 VIII 1863) dowodził 3. kompanią strzelców. Prawdopodobnie zmarł na skutek ran w niej odniesionych.
Gembiński, miał być synem woźnego magistratu z Radomska i zginąć w bitwie pod Kruszyną. Istnienia osoby o takim nazwisku w Radomsku nie udało się potwierdzić. Możliwa pomyłka z Karolem Gębarskim (patrz: Radomsko).
Hamberski, brat Teofila, poległ w bitwie pod Kruszyną.
Hirzberg (ok. 1846-1863), poch. z Kalisza, służył w kawalerii E. Taczanowskiego, zginął w bitwie pod Kruszyną.
Hrehory, żołnierz rosyjski, który dostawszy się do polskiej niewoli dobrowolnie wstąpił do oddziału, zginął prawdopodobnie w bitwie pod Kruszyną.
Koźmiński Józef (1846-1863), ur. w Mokraczu k. Bełchatowa (majątek rodowy). Wziął udział w bitwie pod Kruszyną (29 VIII 1863) w oddziale E. Taczanowskiego. Podczas odwrotu zabity przez kozaków. Pochowany w mogile zbiorowej.
Majorowicz Maurycy (ok. 1837-1863), poch. ze wsi Wierzchy, służył w oddziale E. Taczanowskiego, walczył pod Sędziejewicami, zginął w bitwie pod Kruszyną.
Szczerbiński, mieszkaniec Radomska, miał należeć do oddziału Taczanowskiego i zginąć w bitwie pod Kruszyną. Istnienia osoby o takim nazwisku w Radomsku nie udało się potwierdzić.
Szelągowski Emilian vel Eugeniusz? (1836?-1863), s. Kacpra i Anieli z Urbańskich, asystent kasy powiatowej w Piotrkowie, żonaty z Xsawerą Gasparską (1860). Opuścił Piotrków bez zezwolenia. Służył jako strzelec w oddziale J. Oksińskiego, został ranny w bitwie pod Rychłocicami (8 V 1863). Po wyzdrowieniu wstąpił do oddziału E. Taczanowskiego jako podoficer strzelców, zginął w bitwie pod Kruszyną (uzupełnienia: akt małż. 75/1860, Piotrków; akt ur. 155/1836, Piotrków; APPT, zespół Akta miasta Piotrkowa, sygn. 694, s. 466).
Trawiński, służył w oddziale E. Taczanowskiego, zginął w bitwie pod Kruszyną.
Werner Andrzej, mularz, poch. z Łasku, kawaler, służył w oddziale E. Taczanowskiego, wziął udział w bitwie pod Sędziejowicami, zginął pod Kruszyną.
Zabieżeski (Zabierzewski, Zabierzowski), ur. ok. 1837 r., syn ziemianina z pow. sieradzkiego, kawaler, służył w oddziale E. Taczanowskiego, zginął w bitwie pod Kruszyną.
Żochowski Władysław, s. Józefa, uczeń. Uczestniczył w potyczkach pod Przedborzem (25 VI 1863), Słomnikami (3 VII 1863) i Rudnikami (28 VII 1863). Prawdopodobnie zginął w bitwie pod Kruszyną (29 VIII 1863), choć niektóre źródła podają, że pod Koniecpolem (25 V 1863).
W rosyjskie ręce dostały się powstańcze tabory, które porzucono w Prusicku, złapano też około 60 koni. Straty rosyjskie były niewielkie. „Dziennik Powszechny” (zaniżając) podał je łącznie dla bitew pod Sędziejowicami i Kruszyną: Ze strony wojska zabici: wojskowy starszyna (major) dońskiego pułku Nr 44, sztabs-rotmistrz Grodzieńskiego pułku huzarów Grotten, kornet z tegoż pułku Jermołow, 11-u huzarów i 6-u kozaków. Natomiast Klodt w raporcie z bitwy kruszyńskiej wspomniał: U nas zabito 1 huzara, raniono 11 huzarów i junkra od kozaków Biriukowa; koni zabito 6 i raniono 7. F. Kopernicki podał w swoich wspomnieniach, że Rosjanie stracili 22 zabitych, a 27 z nich zostało rannych, nie wiadomo jednak skąd wziął te dane.
Z polskich oddziałów piechoty ocalały tylko drobne grupki, które rozpierzchły się w różne strony, prawdopodobnie większość z nich udała się do domów. Po bitwie na pobojowisko udał się por. Hipolit Bajkowski (patrz więcej: Kobiele Wielkie) z niewielkim oddziałkiem i pozbierał porzuconą broń. Większość jazdy ocalała. Około 300 ułanów wraz ze sztabem i gen. Taczanowskim dotarło do Sulmierzyc, gdzie generał (jak twierdził) ze względu na całkowitą demoralizację oddziału zadecydował o jego rozwiązaniu, a sam z niektórymi oficerami (m. in. Pinim) wyjechał za granicę. Na rozkaz Kopernickiego rozpuszczonych do domów kawalerzystów z tej grupy zebrał później płk. Słupski. Podpułkownik Matuszewicz zgromadził ułanów błąkających się w pobliżu miejsca bitwy, m. in. przyłączył do swojego oddziału (będącego pozostałością 3. szwadronu 1. pułku ułanów) 2. szwadron 2. pułku ułanów majora Maliszewskiego, którego zadaniem było ochranianie taborów. Te udało się ukryć w Wólce Prusickiej, ale wpadły w ręce wroga w wyniku denuncjacji. Jak donosiła „Gazeta Narodowa”, z pozostałych po bitwie ułanów sformowano dwa oddziały – większy, liczący około 400 koni, który pociągnął w głąb Kaliskiego, drugi – mający 120 koni, połączył się z oddziałem Rudowskiego. Liczby te są raczej zawyżone – Kopernicki podawał, że po dwóch tygodniach udało się zebrać ledwo trzystu kilkudziesięciu kawalerzystów, którzy weszli w skład dywizjonów płk. Słupskiego, ppłk. Matuszewicza i mjr. Miśkiewicza (Myszkiewicza). Oddział Słupskiego wziął wkrótce udział w działaniach wojennych w Radomszczańskiem. Po bitwie pod Kruszyną siły powstańcze w Kaliskiem zreorganizowano. Naczelnikiem wojskowym województwa został 14 września F. Kopernicki. Tworzono mniejsze oddziały piesze w sile plutonów lub półplutonów w oparciu o okrążki. Prasa informowała też o działających w województwie pieszych oddziałach Korytkowskiego i Petza. W powiecie piotrkowskim udało się sformować 7 oddziałów: Hipolita Bajkowskiego, Zygmunta Koszuckiego, Zajączkowskiego, Ignacego Kinela, Jodłowskiego, Teofila Rudzkiego i Józefa Przedworskiego. Naczelnikami wojennymi okręgów zostali mjr Włodek i por. Ignacy Błeszczyński (radomszczańskiego).
Polskich jeńców spod Kruszyny, zbitych i odartych z ubrań, poprowadzono boso do Częstochowy lub Piotrkowa. Stamtąd odesłano ich do cytadeli w Warszawie. Kolumna wojsk rosyjskich pod wodzą płk. Bremsena wracając na drugi dzień z pola bitwy przechodziła przez Radomsko. Jak donosiła „Gazeta Narodowa”, prowadziła ona pod strażą 15 uwięzionych bez żadnego powodu obywateli, w tym: Dąmbskiego, Stanisława Czarnomskiego, Kocha, Biechniewicza (urzędnika komisji sprawiedliwości będącego na urlopie w okolicy). Los większości jeńców z bitwy kruszyńskiej nie jest znany. W aktach Zarządu Generał-Policmajstra w Królestwie Polskim oraz Tymczasowej Komisji Wojenno-Śledczej przy Namiestniku i Głównodowodzącym Wojskami Warszawskiego Okręgu Wojennego odnaleziono tylko 4 adnotacje dotyczące skazania powstańców ujętych po bitwie. Z innych źródeł wiadomo, że kilku z nich siłą wcielono do carskiego wojska. Tak mała liczba znanych przypadków skazania jeńców po bitwie kruszyńskiej może potwierdzać informację podaną przez Stanisława Włochowicza, że część powstańców została wypuszczona w zamian za uwolnienie rosyjskich oficerów Witmajera i Urusowa.
Klęska Taczanowskiego pod Kruszyną (29 VIII 1863 r.) doprowadziła do militarnego i moralnego załamania powstania w Kaliskiem.
Znani uczestnicy bitwy kruszyńskiej
Adamczewski Ludwik Roch (ok. 1837-1916), wraz z dziewięcioma braćmi zgłosił się do powstania. Służył w oddziale E. Taczanowskiego, walczył w Sędziejowicach i w ośmiu innych potyczkach. Odznaczył się w bitwie pod Kruszyną, gdzie został ranny i dostał się do niewoli. Wypuszczony na wolność osiadł w Piotrkowie. Tam zmarł 16 VI 1916 r.
Bielecki (Bielicki) Adam, s. Piotra, włościanin, walczył pod Kruszyną (patrz więcej: Cielętniki).
Błeszyński (Błeszczyński) Ignacy (1842-1864). Wziął udział w bitwie pod Kruszyną (patrz więcej: Wielgomłyny).
Błeszyński Zdzisław Tomasz (1841-1902), właściciel Żelisławia k. Błaszek, ranny w czasie lutowej manifestacji w Warszawie w 1861 r., oficer armii pruskiej. W powstaniu w randze rotmistrza, początkowo dowódca 3. szwadronu jazdy sieradzko-wieluńskiej, następnie 4. szwadronu 1. pułku ułanów w brygadzie Taczanowskiego. Brał udział w bitwach m. in.: pod Ignacewem, Pyzdrami, Sędziejowicami, Kruszyną. Po klęsce pod Kruszyną (29 VIII 1863) uciekł za granicę. Po powrocie aresztowany i przez pół roku przetrzymywany w cytadeli warszawskiej i w Modlinie. Za udział w powstaniu skonfiskowano mu majątek.
Bojarski Stanisław, ppor. w armii tureckiej, w powstaniu major, dowódca 2. dywizjonu 1. pułku ułanów w oddziale Taczanowskiego, brał udział w bitwie pod Kruszyną, uciekł za granicę.
Borowski Ludwik, h. Lubicz (1839-1914), ur. w majątku rodzinnym Strzelewo w Poznańskiem, s. Andrzeja. Po odbyciu służby wojskowej w ułanach pruskich wstąpił do oddziału Taczanowskiego jako wachmistrz wywiadowca. Uczestniczył w walkach: pod Pyzdrami, Laskiem, Zdrową, Kluczewem, Sędziejowicami i Kruszyną. W tej ostatniej bitwie zadano mu 13 ran. Uznany za zmarłego i pozostawiony na pobojowisku, dostał się do domu ziemianina Szarzyńskiego, który się nim zaopiekował, a później odstawił do granicy. Po powstaniu zajmował się administrowaniem dobrami ziemskimi. Zm. w Garwolinie.
Chojnacki Paweł (ok. 1840-1920), weteran powstania, rolnik. Służył w oddziale E. Taczanowskiego, walczył pod Sędziejowicami i Kruszyną (tu został ranny). Dostał się do niewoli i był więziony w cytadeli warszawskiej. Uwolniony staraniem rodziny. Na starość mieszkał w Łodzi. Zm. w Pabianicach i został pochowany na miejscowym cmentarzu („Kurier Łódzki” 1920, nr 316).
Chrzanowski (Chrzan) Józef (1842-1937), ur. 11 II 1842 r. w Parcicach, ogrodnik, kolejarz. Walczył w oddziale E. Taczanowskiego, brał udział w bitwie pod Sędziejowicami i Kruszyną (29 VIII 1863). Ujęty i wcielony do armii rosyjskiej. Służył na Kaukazie. Powrócił do kraju w 1872 r. Mieszkał najpierw w Łaszewie, potem Jaworznie na ziemi częstochowskiej, a od około 1877 w Częstochowie. W 1933 r.odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami. Zm. 11 X 1937 r. w Częstochowie, pochowany na cmentarzu św. Rocha (uzupełnienia: M. Zwoliński, Powstanie styczniowe na ziemi częstochowskiej : 160 rocznica, Częstochowa 2022, s. 95).
Chrzanowski Franciszek Salezy Ignacy (1824-1897) – właściciel ziemski, uczestnik bitwy pod Kruszyną (patrz więcej: Karczewice).
Czerkawski Walenty (1846-1935), s. Wojciecha, ur. w Cekowie pod Kaliszem. Uczył się rolnictwa w majątku ziemskim. Wstąpił do powstania wraz z bratem Józefem. Początkowo w oddziale Parczewskiego, następnie w jeździe E. Taczanowskiego. Wziął udział w bitwach: pod Lądem, Turkiem, Poprężnikami, Sędziejowicami, Borownem i Kruszyną. Pod Kruszyną został ranny i wzięty do niewoli. Deportowany w głąb Rosji i siłą wcielony do armii. Wziął udział w wojnie rosyjsko-tureckiej. Absolwent szkoły oficerskiej w Odessie. Służbę w wojsku zakończył w 1902 r. w stopniu podpułkownika. W 1920 r. powrócił do Polski i osiedlił się w Poznaniu. Zm. 20 VII 1935 r.
Dalbor Maksymilian, ps. Ćwikliński, ur. w 1839 r. w Wielkim Księstwie Poznańskiem, elew leśnictwa, sierżant wojska pruskiego. Służył jako porucznik strzelców w oddziale E. Taczanowskiego. W bitwie pod Kruszyną wzięty do niewoli, został wydany Prusakom. Uciekł i wstąpił do oddziału Kosy. Ponownie dostał się do niewoli pod Maciejowicami. Więziony w cytadeli warszawskiej do maja 1864 r., skazany na 12 lat katorgi w kopalniach nerczyńskich. W 1869 r. wrócił z zesłania wskutek amnestii. Sąd pruski skazał go na karę 7 miesięcy więzienia, którą odbył w Głogowie na Śląsku. Jako żołnierz pruski walczył w wojnie prusko-francuskiej (1870), następnie wyemigrował do Galicji. Pracował później jako urzędnik magistratu we Lwowie.
Dawidowicz Aleksander, ur. w 1844 r., uczeń Szkoły Głównej w Warszawie. Służył w oddziałach Taczanowskiego, Czachowskiego i Rębajły, walczył pod Stefankowem (tam ranny), Radkowicami i Kruszyną.
Dębicki Ildefons, w l. 1858-63 wikariusz parafii Łask. Organizator nabożeństw patriotycznych, więzień X pawilonu cytadeli warszawskiej, kapelan oddziałów Oksińskiego i Taczanowskiego. Uczestniczył w potyczkach z Moskalami pod Zielęcicami, w Sędziejowicach, pod Kruszyną.
Dobrzeniecki Karol, służył w oddziale Oksińskiego i Taczanowskiego, walczył pod Kłomnicami, Sędziejowicami i Kruszyną, na pocz. lat 20. XX w. mieszkał w Łowiczu.
Domański Bronisław (1833-1864), major, oficer sztabu oddziału Taczanowskiego. Wzięty do niewoli po bitwie kruszyńskiej. Według F. Kopernickiego miał zostać uwolniony po interwencji księcia Urusowa. Rozstrzelany w Wieluniu 5 III 1864 r.
Drzewoszewski Józef, mieszczanin, ur. ok. 1842 r., poch. z pow. kaliskiego. Wzięty do niewoli po rozbiciu oddziału Taczanowskiego, skazany na 4 lata w rocie aresztanckiej.
Ernest Louis, członek oddziału E. Taczanowskiego, wziął udział w bitwach pod Sędziejowicami i Kruszyną. Po powstaniu mieszkał w Paryżu.
Feterowski, rotmistrz jazdy Taczanowskiego, ranny w bitwie pod Kruszyną, leczony w szpitalu w Radomsku wraz z dwoma towarzyszami z oddziału (którzy zmarli).
Frydrych Alfons, kupiec z Piotrkowa. Opuścił miejsce zamieszkania 16 I 1863 r., służył w oddziałach Oksinskiego, gen. Taczanowskiego i Słupskiego. Poległ 15 X 1863 r. pod Świątkowicami w Wieluńskim jako porucznik kawalerii, wg innych źródeł pod Rudnikami w Kaliskiem.
Gacparski Heliodor Józef (1841-1913), obywatel ziemski, mieszkaniec Warszawy, student filozofii w Akademii Krakowskiej, w czasie powstania służył w stopniu porucznika pod gen. E. Taczanowskim w 2. pułku ułanów. Po klęsce pod Nieznanicami / Kruszyną (29 VIII 1863) dostał się do niewoli i został zesłany do guberni jakuckiej. Powrócił do kraju na mocy amnestii w 1881 r. Założył rodzinę i miał przynajmniej jedno dziecko – córkę (E. Wartalska, O tradycji i pamięci narodowej : Odznaki i znaczki z powstania styczniowego w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego, „Muzealnictwo Wojskowe” 2017, s. 211, https://polona.pl/item/o-tradycji-i-pamieci-narodowej-odznaki-i-znaczki-z-powstania-styczniowego-w-zbiorach,MTA1NzU5NTQw/0/#info:metadata).
Grabińska Katarzyna z Łukaszewiczów (1838-1938), kurierka w oddziale E. Taczanowskiego, uczestniczyła w bitwach pod Łaskiem, Sędziejowicami i Kruszyną.
Grottgier Jarosław, ur. w 1840 r. we Lwowie, oficer austriacki. W powstaniu służył jako rotmistrz w oddziałach: Mossakowskiego, Oksińskiego, Taczanowskiego, Matuszewicza i Słupskiego. Brał udział we wszystkich bitwach stoczonych przez tych dowódców. Ranny pod Mokrskiem, dostał się do niewoli, zesłany na ciężkie roboty na Syberię. Po powrocie był urzędnikiem kolejowym.
Harde Ignacy (1847-1940). Początkowo wstąpił do partii Skowrońskiego, następnie służył w kawalerii E. Taczanowskiego, z którą przeszedł cały szlak bojowy. Czterokrotnie ranny. Po powstaniu osiadł w Poznańskiem, a po amnestii wrócił do Królestwa Polskiego, zamieszkał w Łodzi.
Jacobi (Jakobi) Paweł (1842-1913), s. Iwana, ur. w Kazaniu, Rosjanin, porucznik carskiej artylerii. W 1860 r. ukończył Michajłowską Szkołę Artylerii, następnie rozpoczął naukę w akademii artyleryjskiej, ale jej nie ukończył – przeniósł się na Uniwersytet w Heidelbergu. Przystąpił do polskiego powstania. Wziął udział w bitwie pod Igołomią (4 V 1863), później był dowódcą rakietników w oddziale Taczanowskiego, w bitwie pod Kruszyną został ciężko ranny. Ocalał udając martwego, wzięty z pola bitwy przez okolicznych chłopów i oddany do szpitala w Kruszynie. Wywieziony do Galicji, po wyzdrowieniu brał udział w formowaniu oddziałów powstańczych. Po powstaniu ukończył w 1867 r. medycynę na uniwersytecie w Zurychu. W 1890 r. powrócił do Rosji, gdzie pracował jako lekarz. Zmarł w Petersburgu.
Jaworski Konstanty, ur. w 1848 r. w Tarnowie, uczeń szkoły średniej. Ranny pod Kruszyną (patrz więcej: Jedlno).
Jodłowski Jan Stanisław (1841-1919), ur. w Sierpowie, student wydziału lekarskiego w Warszawie. Działał w nielegalnej organizacji, następnie służył jako porucznik adiutant w oddziałach Padlewskiego, Bończy i E. Taczanowskiego. Za waleczność mianowany kapitanem. Ranny w bitwie pod Kruszyną. Wzięty do niewoli podał się za Michalskiego z Galicji, został skazany na 7 lat katorgi i wysłany do gub. jenisejskiej. Zwolniony w 1870 r. przyjechał do Galicji. Po powstaniu ukończył medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Kaczmarski (Koczmarski) Wojciech, dymisjonowany podoficer moskiewskiego pułku piechoty. Należał do oddziału Taczanowskiego. Ranny w bitwie pod Kruszyną (29 VIII 1863). Później mieszkał we wsi Chorzenice jako Walenty Michalski. Aresztowany w 1868 r. i decyzją Tymczasowej Komisji Śledczej z 25 VII 1868 r. przekazany Sądowi Wojennemu w Piotrkowie.
Kajzer Józef, ps. Wężyk (1843-1933), ur. 25 XI 1843 r. w Ostrowie. Walczył pod dowództwem płk. Edmunda Calliera, ppłk. Leona Juncka (Younga) oraz kpt. Stanisława Szumlańskiego. Brał udział w bitwach pod Szczawinem Kościelnym, Tomaszowem, Rawą i Uniejowem. Ranny pod Grójcem (18 III 1863 r.). Po powrocie do zdrowia przyłączył się do oddziału konnych strzelców gen. E. Taczanowskiego. Walczył pod Sędziejowicami i Kruszyną. Za udział w powstaniu został skazany przez władze pruskie na pół roku więzienia. Karę odbył w cytadeli poznańskiej. Następnie został wcielony do armii pruskiej. Wziął udział w kampanii austriackiej (1866) i francuskiej (1870-71). Po zwolnieniu z wojska powrócił do Ostrowa. W domu przechowywał sztandar powstańczy z 1848 r., pod którym walczono też w roku 1863. Przez wiele lat pełnił obowiązki chorążego w Związku Weteranów z 1863 roku. Zm. w styczniu 1933 r. w Poznaniu podczas uroczystości obchodów 70. rocznicy wybuchu powstania (fot. „Polska Zbrojna” 1933, nr 25, s. 5).
Kamieński Hipolit h. Korwin, s. Feliksa, ur. 20 III 1843 r. w Łuce w pow. złoczowskim. Służył w oddziałach: Leona Juncka (Younga) w kawalerii jako szeregowiec, Grekowicza jako podoficer, Oksińskiego i Lütticha jako wachmistrz, a później porucznik. Odbył całą kampanię w oddziale Taczanowskiego w Kaliskiem, a po rozbiciu pod Kruszyną z oddziałem liczącym 75 ludzi przyłączył się do oddziału Skowrońskiego. Następnie wraz ze swoimi podwładnymi był pod komendą Słupskiego i Matusiewicza. Po klęsce pod Złoczewem mianowany rotmistrzem i komendantem oddziałów żandarmerii w woj. kaliskim. Brał udział w 23 bitwach i potyczkach. Był trzykrotnie lekko ranny. Wzięty do niewoli zbiegł. Na emigracji w 1865 r. w Konstantynopolu wstąpił do pułku Sadyka Paszy (Czajkowskiego). W 1889 r. przystąpił do Towarzystwa Weteranów we Lwowie, żonaty, bezdzietny.
Kazniakowski Leon, ur. w 1825 r., przed powstaniem był przy rodzicach. Służył w oddziale Taczanowskiego i ks. Brzóski. Walczył pod Kruszyną i w kilku mniejszych potyczkach. 8 VI 1891 r. wstąpił do Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Polskiego 1863/64 r. Był wówczas prywatnym oficjalistą w Krakowie (Podgórzu), kawaler, wyznania rzymsko-katolickiego (https://genealogia.okiem.pl/powstanies/index.php?inne_pole=kruszyn).
Klimet Paweł, s. Aleksandra, ur. ok. 1836 r., mieszczanin, poch. ze Szlezwiku, aresztowany pod Kruszyną, wysłany do Pskowa do dyspozycji MSW.
Kober Adolf, major, początkowo dowodził oddziałem piechoty, który zorganizował w okręgu szadkowskim. Dowódca kosynierów w oddziale Kopernickiego, wziął udział w bitwie pod Kruszyną. Później w organizacji powstańczej w Średzkim.
Kolasiński Władysław (1843-1863), ur. w Sieradzu, aplikant biura naczelnika powiatu. Służył w oddziale Oksińskiego, brał udział w bitwach: w Opatówku, pod Kuźnicą Grabowską, Wygiełzowem, Brodnią, Rychłocicami i Koniecpolem, następnie w oddziale E. Taczanowskiego uczestniczył w bitwach pod Złoczewem, Sędziejowicami i Kruszyną, później w oddziale straży narodowej Powickiego. Poległ pod Szadkiem w październiku 1863 r.
Kościelecki Oktawian, weteran powstania styczniowego. Służył w oddziale E. Taczanowskiego, brał udział w bitwach pod Sędziejowicami i Kruszyną. W 1918 r. mieszkał we wsi Wielopole, gm. Woźniki w pow. piotrkowskim.
Kowalski Tomasz Adam, ur. w 1847 r. w Gidlach, stolarz. Walczył pod dowództwem Taczanowskiego w bitwach: pod Ignacewem, Zagórowem i Kruszyną (tutaj ranny).
Kozłowski (prawdopodobnie Ignacy), ppor., adiutant Kopernickiego, uczestniczył w bitwie pod Kruszyną.
Kozłowski Ignacy Julian Jan (1843-1881), student Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego w Puławach, właściciel majątku Odrowąż. Wziął udział w bitwie pod Kruszyną (patrz więcej: Niedośpielin).
Król Leon, ur. w Rogalinie w 1842 r., s. Marcina. Był w oddziale pułkownika Leona Juncka (Younga) w 2. kompanii. Po rozbiciu oddziału znalazł się w partii Józefa Alojzego Seifrieda, a potem w oddziale płk. Oborskiego. Ranny niedaleko wsi Niewież (dziś: Niewiesz), leczył się sześć tygodni w dworku w Jeżewie u Antoniego Wituskiego. Po rozbiciu oddziału pod Grochowem dostał się do oddziału E. Taczanowskiego. Uczestniczył w potyczkach pod Sędziejowicami i Kruszyną. Po rozwiązaniu oddziału Taczanowskiego wstąpił do żandarmerii Powidzkiego. Brał udział jeszcze w walkach, m. in.: w Łasku, Szadku i pod Jeżewem (4 XII 1863). Wrócił do Rogalina i wkrótce został wzięty do wojska pruskiego. Odbył kampanie: duńską, austriacką i francuską. Następnie zamieszkał w Kórniku (fot.: http://www.wbc.poznan.pl/Content/378494/PDF/469804.pdf).
Kryściński Władysław, ur. w 1846 r. w Widzewie, syn obywatela ziemskiego. Wstąpił do powstania w marcu 1863 r., służył początkowo w oddziale J. Oksińskiego, następnie E. Taczanowskiego, a po klęsce pod Kruszyną w kolejnym pod nieznanym dowódcą. Wziął udział w kilku bitwach, m. in.: pod Rychłocicami, Sędziejowicami i Kruszyną. Ranny w potyczce między Lubcem a Klukami. Po powstaniu aresztowany i więziony przez kilka tygodni.
Kuczyński, ppor. piechoty, wziął udział w bitwie pod Kruszyną.
Kurowski Jan, wymieniony przez Tomasza Kowalskiego jako towarzysz broni w oddziale Taczanowskiego, miał brać udział w bitwie pod Kruszyną (29 VIII 1863).
Kurtowski Kazimierz Teofil Albin (1841-przed XI 1868), s. Franciszka (rządcy dóbr komornickich) i Chrystyny z Zygusiów (ewangeliczki), ur. 1 III 1841 r. w Komornikach w pow. wieluńskim, uczeń aptekarski. W kwietniu 1863 r. wstąpił do oddziału Lütticha, aby przygotowywać lekarstwa dla rannych i chorych. Uczestniczył w potyczce pod wsią Wąsy, gdzie został ranny i wzięty do niewoli. Leczył się w szpitalu miejskim w Wieluniu, skąd uciekł i ponownie przystąpił do powstania. Przez dwa miesiące, aż do rozbicia oddziału pod Kruszyną należał do partii Taczanowskiego. Początkowo ukrywał się jako Wojciech Kaczkowski, następnie pod swoim nazwiskiem, ale jako stały mieszkaniec Błaszek. 2 V 1864 r. otrzymał paszport zezwalający na przeniesienie się do Płocka i Włocławka, pojechał z tym dokumentem do Warszawy, aby zdać egzamin farmaceutyczny. Aresztowany 1 X 1864 r. i skazany (21 III 1865) na 3-letni pobyt w woroneskiej rocie aresztanckiej.
Lamecki Ignacy, ur. ok. 1840 r. Służył w oddziale E. Taczanowskiego, walczył pod Sędziejowicami i Kruszyną. W 1915 r. mieszkał w Zagłębiu Dąbrowskim.
Lelowski Szymon, wymieniony przez Tomasza Kowalskiego jako towarzysz broni w oddziale Taczanowskiego, miał brać udział w bitwie pod Kruszyną.
Lewandowski Józef (ok.1837-1915), poch. z Cisia, z zawodu szewc, ciężko ranny w bitwie pod Kruszyną (29 VIII 1863). Zm. 23 IX 1915 r. w Cisiu, pochowany w Blachowni.
Łopieński Marcin, ur. w 1827 r. w Łodzi, farbiarz. Służył w oddziale [Józefa?] Dworzaczka, żandarmerii narodowej kapitana Wielochowskiego i 4. plutonie pod dowództwem Borowskiego w partii E. Taczanowskiego. Po klęsce pod Kruszyną chciał się przedostać do Galicji. Aresztowany i więziony w Łodzi i Warszawie. Skazany na zesłanie na Syberię, gdzie przebywał w gub. tomskiej do 1898 r. W kwietniu 1899 r. przyjęty do Przytuliska Weteranów w Krakowie. Opuścił je na własną prośbę po 2 miesiącach.
Łubieński Franciszek, wzięty do niewoli w bitwie pod Kruszyną (29 VIII 1863 r.), zesłany na Syberię, a po powrocie przymusowo osiedlony w gminie Wodzierady.
Łukomski Franciszek Sebastian (1839-1919), ur. 20 I 1839 r. w Gęsinie, s. Wincentego i Anny Stępowskiej, poch. z rodziny ziemiańskiej. Uczęszczał do szkoły w Łęczycy. Służył w oddziale E. Taczanowskiego w 3. szwadronie 1. pułku ułanów pod dowództwem płk. Matuszewicza, walczył pod Zielęcicami, Złoczewem, Sędziejowicami, Borownem i Kruszyną (tam ranny). Po powstaniu więziony przez miesiąc w Warszawie. Ożenił się 5 IV1864 r. w Charchowie Pańskim (par. Drużbin) z Marianną Cielecką (1844-1924), c. Józefa Teodora i Prowdencji Głodzińskiej. Mieli 5 dzieci, w tym: Bronisława Aleksandra, Antoniego, Annę Franciszkę Ewę, Stanisława Cypriana. Był właścicielem dóbr Borki Drużbińskie, następnie Drużbina i Jeżewa. Ostatnie lata spędził w Łodzi. Zmarł 25 XII 1919 r. w Łodzi. Pochowany w grobowcu rodzinnym w Drużbinie. Pozostawił po sobie wspomnienia z powstania. Uzupełnienia i fot.: https://genealogia.okiem.pl/powstaniec-styczniowy/68347/franciszek-sebastian-lukomski.
Majznerowicz Józef, ur. w 1836 r. Ranny pod Olszakiem, po wyleczeniu wstąpił do kawalerii Taczanowskiego. Brał udział w potyczkach: pod Wartą, Złoczewem, Sędziejowicami i Kruszyną. Tam ranny i wzięty do niewoli.
Malczewski Szymon, podporucznik, adiutant gen. Taczanowskiego, wziął udział w bitwie pod Kruszyną.
Maliszewski (Maleszewski), początkowo rotmistrz w oddziale J. Oksińskiego, brał udział w bitwie pod Rychłocicami (8 V 1863), odznaczył się pod Koniecpolem (25 V 1863), następnie jako major dowodził 2. szwadronem 2. pułku ułanów w oddziale E. Taczanowskiego, walczył pod Kruszyną.
Malukiewicz Michał, oficer armii rosyjskiej, uczestnik spisku wojskowego w latach 1861-1862. W 1863 r. zdezerterował i przystąpił do powstania. Wziął udział w licznych potyczkach. Był zastępcą naczelnika wojskowego na pow. wieluński. Jako major dowodził batalionem piechoty podlegającym płk. F. Kopernickiemu. Po połączeniu z oddziałem E. Taczanowskiego walczył pod Sędziejowicami, a następnie Kruszyną. Tam został ciężko ranny. Wywieziony w Poznańskie, gdzie doszedł do zdrowia. Wyemigrował do Francji. Uczestniczył w walkach Komuny Paryskiej. Skazany na wygnanie, pod koniec życia powrócił do Francji. Zm. w 1885 r. w Paryżu.
Małecki Konstanty, służył jako ułan w oddziale E. Taczanowskiego, wziął udział m. in. w bitwach pod Zielęcicami, Sędziejowicami i Kruszyną. Po klęsce pod Kruszyną przystąpił do połączonych partii Szumlańskiego, Oborskiego i Włodka. Po upadku powstania wrócił w rodzinne strony, po denuncjacji został aresztowany i skazany na 3 lata rot aresztanckich na Syberii. Powrócił do kraju po 10 latach.
Markiewicz Ksawery, poch. z Zawodzia (pow. wrześnieński), brat Teofila. Służył w oddziale E. Taczanowskiego, 26 VIII 1863 r. pisał do rodziców z Kłomnic, prawdopodobnie wziął udział w bitwie pod Kruszyną.
Markiewicz Stanisław, chirurg z Warszawy, jako lekarz objazdowy udzielał pomocy rannym powstańcom, m. in. w Radomsku (14 III 1863), Kruszynie (27 V i 29 VIII 1863), Chorzenicach (4 VII 1863), aresztowany w roku 1864.
Markiewicz Teofil, poch. z Zawodzia (pow. wrześnieński), brat Ksawerego. Służył w oddziale E. Taczanowskiego, 26 VIII 1863 r. pisał do rodziców z Kłomnic, prawdopodobnie wziął udział w bitwie pod Kruszyną.
Matuszewicz Aleksander, dowódca jazdy konińskiej, a następnie dowódca 1. pułku ułanów w randze podpułkownika w oddziale Taczanowskiego. Brał udział w bitwach: pod Lądem (2 VII 1863), Kleczewem (13 VII 1863), Sędziejowicami i Kruszyną. Podczas klęski kruszyńskiej dowodził 3. szwadronem 1. pułku ułanów. Z zebranymi rozbitkami spod Dalikowa (10 IX 1863) stoczył zwycięską potyczkę z rosyjskimi huzarami pod Lutomierskiem. Następnie przeszedł pod rozkazy Słupskiego, z którym zajął Krzepice i zaatakował oddział straży granicznej pod Rudnikami (15 X). Powstańcy nieustannie odpierając ataki Rosjan przebyli około 140 km, ostatecznie zostali pokonani pod Dobrą k. Łasku (16 X). Resztki żołnierzy Matuszewicz rozdzielił na 3 części, a sam schorowany wyemigrował do Francji.
Matuszyński, kapitan, adiutant Kopernickiego. W początkowej fazie bitwy pod Kruszyną uciekł z pieniędzmi przeznaczonymi na potrzeby oddziału. Znalazł się we Wrocławiu, gdzie pieniądze przekazał powstańczemu agentowi organizującemu zakup broni. Następnie na polecenie Kopernickiego powrócił do kraju i został wysłany w Wieluńskie.
Michalski Wincenty, ur. w 1839 r. w Krzepicach, student Wydziału Farmaceutycznego Szkoły Głównej Warszawskiej. Przed wybuchem powstania działał w Wydziale Kasy Narodowej (raczej: Wydział Skarbu). W powstaniu służył początkowo jako oficer w oddziale Oksińskiego, brał udział w kilku potyczkach, m. in. pod Wąsoszem (23 IV 1863), Rychłocicami (8 V), Przedborzem (25 VI). Później należał do oddziału kapitana Jana Przybyłowicza (uczestniczył w zniszczeniu mostów Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Częstochowskiem) i Taczanowskiego – walczył pod Kruszyną (29 VIII). Skazany na karę śmierci przez sąd polowy, udało mu się uniknąć śmierci.
Michalski Wincenty, ur. w 1839 r. w Krzepicach, student Wydziału Farmaceutycznego Szkoły Głównej Warszawskiej. Walczył m. in. w oddziale Taczanowskiego pod Kruszyną (patrz więcej: Przedbórz).
Mieszczański Antoni, poch. z Głaniszewa. Był adiutantem Fidlera, po jego śmierci walczył w kawalerii E. Taczanowskiego, prawdopodobnie służył aż do rozwiązania oddziału. Po powstaniu zamieszkał w Warszawie (Kalendarz pamiątkowy bogato ilustrowany na rok zwyczajny 1917, Warszawa, s. 106).
Miłkowski Władysław, dowódca 3. szwadronu 1. pułku ułanów brygady Taczanowskiego.
Miszkiewicz (Miśkiewicz), major z 1. pułku ułanów brygady Taczanowskiego, uczestniczył w potyczce w Borownie, która odbyła się w przeddzień bitwy kruszyńskiej (29 VIII 1863).
Mizgier Franciszek h. Sieniuta, s. Jana (1847-1922), ur. w Sieradzu 9 III 1847 r. Ukończył szkołę powiatową w Sieradzu i po wybuchu powstania wstąpił do partii Oksińskiego, z której został odkomenderowany do oddziału gen. E. Taczanowskiego. Wziął udział w bitwach: pod Rychłocicami, Widawą, Sędziejowicami, Kruszyną. W tej ostatniej odniósł ciężkie rany. Po wyleczeniu uczył się w gimnazjum w Kaliszu, następnie na Wydziale Lekarskim Szkoły Głównej Warszawskiej. Dyplom otrzymał w 1872 r., już po przekształceniu Szkoły Głównej na Uniwersytet Warszawski. Po studiach praktykował w Kaliskiem, pod Warszawą, a następnie w gub. witebskiej. W 1911 r. przeszedł na emeryturę. Z powodu choroby zamieszkał w Warszawie, sparaliżowany pozostawał pod opieką rodziny.
Nowacki Antoni (1842-1915), s. Filipa Jakuba (ogrodnika) i Franciszki z Fabianowskich, ur. 2 VI 1842 r. w Głębokim. Absolwent Szkoły Rolniczej w Radomsku. Później mieszkał w Warszawie, gdzie działał w Organizacji Narodowej. Uciekł przed branką do Kampinosu. Wziął udział w powstaniu, najpierw w oddziale Jeziorańskiego, później walczył w okolicach rzeki Pilicy (prawdopodobnie u Oksińskiego), a następnie w brygadzie Taczanowskiego. Po bitwie pod Kruszyną ukrywał się w okolicach Kłobucka. Po aresztowaniu więziony w Częstochowie, skąd przewieziono go do cytadeli warszawskiej. 31 III 1864 r. zesłany na Syberię w 27. partii więźniów, karę odbywał w Irkucku. Zwolniony w 1870 r. po prośbie o ułaskawienie skierowanej do namiestnika Berga. Po powrocie pracował jako leśnik w miejscowości Przewóz koło Ręczna, od 1897 r. w leśnictwie Kromolin. W leśniczówce prowadził tajne nauczanie wiejskich dzieci. Dwukrotnie żonaty. Zm. 7 V 1915 r. w Kromolinie, pochowany na cmentarzu w Szadku. Źródło: Stefańska D., Antoni Nowacki – romantyk czy pozytywista (w 145 rocznicę powstania styczniowego), „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8, s. 161-178.
Nowak Aleksander (ok. 1835-1931), syn włościanina z Bąkowej Góry, żonaty. Służył w oddziałach Langiewicza, Oksińskiego i Taczanowskiego, brał udział w bitwach m. in. pod Nowym Miastem i Kruszyną. Po upadku powstania przez 8 miesięcy więziony w Tomaszowie. Uwolniony za poręczeniem proboszcza, wójta i całej gromady. Pracował na własnym gospodarstwie. Zm. w 1931 r., pochowany w Parznie.
Ochman Roch (1843-1933), ur. 15 VIII 1843 r. w Łasku, syn propinatora. Walczył w partii J. Oksińskiego jako kosynier, a następnie E. Taczanowskiego jako ułan. Uczestniczył w potyczkach pod Rychłocicami, Krobanowem, Zieleńczycami, Sędziejowicami i Kruszyną. Po rozwiązaniu oddziału przez E. Taczanowskiego wrócił do rodziny. Zm. 18 IX 1933 r. w Pabianicach.
Okoniewski Józef (1838-1921), ur. w Danaborzu. Udał się do powstania z Osiecza w Królestwie Polskim. Brat powstańców Stanisława i Stefana. Dowodził kawalerią w potyczkach oddziałów: Waryłkiewicza Wisły, Mielęckiego, Sejfrieda, Oborskiego oraz Władka. Rotmistrz 1. szwadronu 1. pułku ułanów w oddziale E. Taczanowskiego. Po klęsce pod Kruszyną (29 VIII 1863) objął dowództwo po Sokołowskim Iskrze. Oddział rozwiązał 22 listopada ze względu na straty w ludziach oraz zupełne wyczerpanie pozostałych powstańców.
Oksiński (Oxiński) Józef (1840-1908), wziął udział w bitwie pod Kruszyną (patrz więcej: Koniecpol).
Otocki Stanisław, ur. w 1845 r. Po wybuchu powstania zaciągnął się do nieznanego oddziału, następnie służył w brygadzie E. Taczanowskiego w oddziale pod dowództwem Józefa Łuszczewskiego. Po klęsce pod Kruszyną wycofał się z dalszej walki. Mieszkał w Częstochowie, w 1917 r. pozostawał bez środków do życia (M. Zwoliński, Powstanie styczniowe na ziemi częstochowskiej : 160 rocznica, Częstochowa 2022, s. 105).
Pągowski Konstanty h. Pobóg, s. Piotra, ur. 10 III 1843 r. w Bronowie w gub. kaliskiej, ziemianin. Początkowo służył w oddziale Mielęckiego, następnie przeszedł do kawalerii E. Taczanowskiego (należał do I plutonu). Wziął udział m.in. w potyczkach: pod Pyzdrami, Kościelcem, Kołem i Ignacewem. Po rozbiciu oddziału pod Ignacewem przeszedł do kawalerii Matusiewicza (również w oddziale Taczanowskiego). Walczył w okolicach Zduńskiej Woli (Sędziejowicach) oraz w ostatniej bitwie Taczanowskiego – pod Kruszyną. Później powrócił w strony rodzinne. 25 III 1907 r. przyjęty do Przytuliska Weteranów w Krakowie.
Przanowski Edward, służył w oddziale generała Taczanowskiego, dwukrotnie ranny podczas bitwy pod Kruszyną. Zm. w 1929 r., pochowany w Starogardzie Gdańskim (T. Jagielski, Pamięć o powstańcach styczniowych na Kociewiu – w 158. rocznicę wybuchu walk (1863-2021), https://wrotatczewa.pl/pamiec-o-powstancach-styczniowych-na-kociewiu-w-158-rocznice-wybuchu-walk-1863-2021/).
Rejzner Antoni, s. Jana, ur. ok. 1833 r., mieszczanin, należał do oddziału E. Taczanowskiego, wzięty do niewoli koło Kruszyny, skazany na 5 lat w jarosławskiej rocie aresztanckiej.
Rublewski Szymon, mieszkaniec Kobiel, służył w oddziale Taczanowskiego, walczył pod Kruszyną (29 VIII 1863).
Ryll Julian (ok. 1833-1917), walczył m. in. pod Kruszyną (patrz więcej: Koniecpol).
Siemiński Jan, mieszkaniec Kobiel, służył w oddziale Taczanowskiego, walczył pod Kruszyną (29 VIII 1863).
Skowroński Józef, s. Tomasza, ur. 14 II 1832 r. w Ostrzeszowie w Wielkim Księstwie Poznańskim. Walczył pod Sędziejowicami i Kruszyną, ranny wzięty do niewoli k. wsi Kłomnice. Wysłany do Pskowa, zesłany początkowo do rot aresztanckich, a następnie na katorgę na Syberii. Po 7 latach odbywania kary dostał nakaz osiedlenia. Ułaskawiony powrócił do kraju w 1896 r. 13 X 1902 r. został przyjęty do Przytuliska Weteranów w Krakowie.
Słupski Ignacy, dowódca 2. pułku ułanów w partii Taczanowskiego. Uczestniczył w bitwie pod Kruszyną (patrz więcej: Wiewiec).
Sobolewski Feliks, ur. w 1845 r. w Piotrkowie, handlowiec. Służył w partiach: Oksińskiego, Lütticha, Skaznieckiego(?) i Zamrzyckiego (Zambrzyckiego?). Po rozbiciu plutonu Zamrzyckiego objął dowództwo nad pozostałym oddziałem. Brał udział w bitwach: pod Rychłocicami, Koniecpolem, Przedborzem i Kruszyną. Został ranny. Po powstaniu pod nadzorem policji.
Szanic (Schoenitz) Stanisław, ps. Pini Józef (1825-1893), oficer powstania styczniowego, dosłużył stopnia podpułkownika. Urodzony w Mediolanie. Uchodził za człowieka wykształconego o dużej wiedzy militarnej. Walczył jako kapitan Legionów Polskich na Węgrzech (1848-1849). W powstaniu styczniowym od wiosny do 19 lipca 1863 r. był naczelnikiem wojennym trzech powiatów: sieradzkiego, piotrkowskiego i wieluńskiego. Kontynuował prace płk. B. Rudzkiego. Organizował oddziały powstańcze, sprowadzał broń z zagranicy, ustanowił sądy dyscyplinarne. 19 lipca awansowany na szefa sztabu w brygadzie gen. E. Taczanowskiego. Po klęsce pod Kruszyną wyjechał za granicę. Zm. we Lwowie, pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.
Szperling Adam, uczestnik bitwy pod Kruszyną (29 VIII 1863) w oddziale E. Taczanowskiego.
Tarczyński, ułan ranny w czasie bitwy pod Kruszyną (Wspomnienia Franciszka Łukomskiego z powstania styczniowego ze zbiorów Biblioteki Kurnickiej PAN, „Rocznik Łódzki” 2009, t. LVI, s. 194).
Trzciński Damazy Atanazy h. Pobóg (1833-1907), ur. 7 VI 1833 r. w majątku Romartowo, s. Tybercego i Marianny z Mazowieckich. Po ukończeniu szkoły służył jako oficer armii rosyjskiej. Po zdezerterowaniu wstąpił do oddziału Calliera, następnie E. Taczanowskiego i Czachowskiego. Walczył pod Sędziejowicami i Kruszyną, gdzie dzięki odwadze i opanowaniu zdołał ocalić znaczną część oddziału. Ze względu na zagrożenie karą śmierci po powstaniu wyemigrował początkowo do Wielkopolski, następnie przez pewien czas przebywał w Dreźnie, a potem udał się do Szwajcarii. Tam założył rodzinę i zajmował się prowadzeniem hotelu oraz zakładu kąpielowego. Jego rodzinny majątek Kębliny został przez władze rosyjskie skonfiskowany. Dorobiwszy się pomagał wielu polskim emigrantom. Zm. 29 III 1907 r. w Baden. W 1929 r. ekshumowany i pochowany w Poznaniu (uzupełnienia i fot.: Weterani powstania styczniowego 1863-1864, pochowani na zabytkowym cmentarzu górczyńskim w Poznaniu, https://e-lapidarium.pl/cmentarze/rzymskokatolickie/gorczynski/weterani-1863/; ASC parafii rzymskokatolickiej w Witoni, akt ur. 47/1833).
Turczynowicz Józef, ur. w 1837 r. w Warszawie, praktykant gospodarczy. Walczył m. in. pod Kruszyną (patrz więcej: Koniecpol).
Usarkiewicz Leonard (1842-1925), prawdopodobnie uczestnik bitwy pod Kruszyną (patrz więcej: Pajęczno).
Walewski Wincenty h. Collona (1841-1896), walczył m. in. pod Koniecpolem, Kruszyną, Przedborzem i Trzepnicą (patrz więcej: Sulmierzyce).
Wawrzyniak, były żołnierz pruski, służył w piechocie pod dowództwem F. Kopernickiego, wziął udział w bitwie pod Kruszyną (29 VIII 1863).
Węglowski Dionizy (1822-1881), ur. 8 IV 1822 r. w Warszawie, sztabskapitan w armii rosyjskiej, dymisjonowany z powodu stanu zdrowia w 1854 r., w powstaniu w randze majora. Wziął udział w bitwach pod Ochędrynem (raczej: Ochędzynem), Rudnikami i Kruszyną. Wyemigrował z Królestwa Polskiego i przebywał m. in. we Włoszech, Turcji i Galicji. Zm. 16 X 1881 r. we Lwowie.
Wężyk Adolf (1844-1908), ziemianin, ukończył gimnazjum w Ostrzeszowie. W powstaniu początkowo walczył pod Langiewiczem. Po bitwie pod Grochowiskami przeszedł do Galicji. Tam został aresztowany, ale wkrótce udało mu się uciec. Ponownie przystąpił do powstania, tym razem w oddziale E. Taczanowskiego. Przeszedł z nim cały szlak bojowy, aż do jego rozbicia. Po powstaniu zmuszony do służby wojskowej w armii pruskiej. Następnie zarządzał majątkiem ziemskim. Zm. 2 IV 1908 r. w Wiedniu („Świat” 1908, nr 16, s. 24).
Władyczański Teofil, ps. Zaremba (1834-1863), ur. 6 II 1834 r. na Grodzieńszczyźnie, s. Tadeusza i Joanny z Onikiewiczów. Ukończył Korpus Kadetów w Brześciu Litewskim i następnie Akademię Sztabu Generalnego w Petersburgu. W 1856 r. w stopniu kapitana został skierowany na Kaukaz. Awansował na podpułkownika. W IV 1863 r. złożył dymisję i przystąpił do powstania. Początkowo walczył na Grodzieńszczyźnie, gdzie dowodził własnym oddziałem. Po klęsce pod Waliłami (29 IV) resztki oddziału przeprowadził w lasy, następnie przekazał dowództwo i sam przeszedł do Kongresówki. Wstąpił do oddziału gen. E. Taczanowskiego. Wziął udział w bitwie pod Sędziejowicami i Kruszyną. Po klęsce w tej ostatniej służył w oddziale Z. Chmieleńskiego. Został ciężko ranny 30 IX 1863 r. pod Mełchowem i zmarł w zajeździe w Lelowie. Pochowany na miejscowym cmentarzu (M. Zwoliński, Powstanie styczniowe na ziemi częstochowskiej : 160 rocznica, Częstochowa 2022, s. 90-91).
Włochowicz Stanisław (1810-1895), architekt, ur. w Wielkim Księstwie Poznańskim, mieszkaniec Łodzi. Był sekretarzem w randze podporucznika w sztabie gen. Taczanowskiego, wziął udział w bitwie pod Kruszyną. W czasie aresztowania znaleziono przy nim bilet na nazwisko Lutkiewicz, 28 VIII 1864 r. skazany przez Audytoriat Polowy na zesłanie na Syberię, spędził tam 7 lat.
Zakrzewski Władysław (ok. 1834-1898), dziedzic Ziółkowa i Strzelcza(?) w Wielkim Księstwie Poznańskim. W kwietniu 1863 r. przybył do Królestwa Polskiego, powierzono mu dowództwo nad baterią działek. Ranny pod Pyzdrami. Po wyleczeniu odbył całą kampanię w oddziale jazdy Taczanowskiego (do klęski pod Kruszyną). Ścigany listami gończymi, schronił się za granicą.
Zakrzewski Wyssogota (Wyskota) Paweł, członek oddziału Taczanowskiego, brał udział m. in. w bitwie pod Kruszyną.
Zaremba Józef, porucznik w oddziale Oksińskiego, następnie dowódca 4. plutonu 1. szwadronu 1. pułku ułanów Taczanowskiego.
Zieliński Antoni, posłaniec, niższy urzędnik gorzelany z Dłutowa (gub. piotrkowska). Służył w oddziale Oksińskiego jako kosynier, następnie w oddziale Taczanowskiego w pułku ułanów Słupskiego. Walczył pod Sędziejowicami i Kruszyną. Powrócił dobrowolnie, pozostawał pod dozorem policyjnym, mieszkał w Łodzi i Pabianicach.
Zieliński Ignacy, brał udział w kampanii wiosennej i letniej oddziału E. Taczanowskiego, m. in. wziął udział w bitwie pod Kruszyną.
Inni powstańcy związani z gminą Kruszyna
Dąbrowski Teofil (1842-1914), ur. w Dąbrowie-Moczydłach na Podlasiu, uczestnik powstania. Zesłany na 15 lat do Minusińska, w 1903 r. powrócił do kraju. Zm. 21 IV 1914 r. w Kruszynie, pochowany na miejscowym cmentarzu.
Inskrypcja na grobie Teofila Dąbrowskiego (fot. G. Mieczyński)
Jodłowski Stanisław, s. Józefa (właściciela ziemskiego) i Honoraty z Rutkowskich, ur. w 1844 r. w Kruszynie (Białynia-Chołodecki błędnie podaje: Biała), brat Włodzimiery Krąkowskiej (patrz: Dobryszyce). Był uczniem VII kl. gimnazjum w Piotrkowie. Pod komendą Józefa Grekowicza wziął udział w nieudanej próbie opanowania Radomska (patrz: Radomsko), po czym ukrywał się kilka dni w Dobryszycach i Zdani. Odstawiony z polecenia dziadka do rodziców w folwarku Marianka w dobrach Rędziny. Następnie służył jako szeregowiec w oddziałach T. Cieszkowskiego i J. Oksińskiego. Wziął udział w bitwach pod Radoszewicami, Działoszycami, Koniecpolem i Przedborzem. Aresztowany wraz z Albertem Szusterskim w okolicach Żytniowa. Więziony w Wieluniu, Częstochowie i Warszawie. Wysłany do Saratowa a następnie do Atkarska na osiedlenie. Powrócił po 2 latach i rozpoczął naukę w Szkole Głównej, jednak jej nie ukończył. Przez 2 lata bezpłatnie pracował na kolei warszawsko-wiedeńskiej, po czym wyemigrował do Galicji. Tam pracował jako inżynier, a po uzyskaniu emerytury zakupił folwark w okolicy Bochni. Później sprzedał go i zamieszkał w Cieszynie. Uzupełnienia: Wspomnienia z powstania 1863 r. Włodzimiery z Jodłowskich Krąkowskiej, mps sygn. 13171/III, Ossolineum, s. 1-3, 14-16; akt ur. 76/1844, Kruszyna.
Mazaraki Michał, mieszkaniec wsi Bogusławice, aresztowany za przynależność do powstańczych żandarmów „wieszatieli”, oskarżenie nie zostało udowodnione, odesłany do miejsca zamieszkania.
Tęsiorowski (Tensorowski) Feliks, s. Franciszka (leśniczego) i Ludwiki z Krysińskich, ur. 13 XI 1840 r. w Kruszynie (akt ur. 82/1840, Kruszyna). Za udział w powstaniu decyzją z 29 lipca 1863 r. karnie wcielony do rosyjskiej armii.