Żytno

Dwór Siemieńskich w Żytnie, stan 2022 r. (fot. G. Mieczyński)

Jedną z najbardziej zaangażowanych we wspieranie powstania styczniowego rodzin ziemiańskich byli Siemieńscy. Już w maju 1861 r. we dworze Władysława Siemieńskiego doszło do konspiracyjnego spotkania przedstawicieli młodego pokolenia szlachty. Oprócz właściciela wzięli w nim udział.: Włodzimierz Trepka – ziemianin z Wieluńskiego, Józef Kołaczkowski – dziedzic z Cielętnik, Zygmunt Siemieński – właściciel ziemski z Silnicy oraz Karol Majewski – konspirator z Warszawy i wpływowy działacz obozu „białych”. W wyniku spotkania zawiązano tzw. konfederację szlachecką, której celem było tworzenie struktur organizacyjnych „białego” ruchu powstańczego. Zwolenników i członków miano pozyskiwać w pierwszej kolejności wśród ziemian (początkowo zaufanych członków Towarzystwa Rolniczego), potem mieszczan. Struktury miały zachować niezależność od władz Towarzystwa Rolniczego, tj. m. in. Andrzeja Zamoyskiego i Aleksandra Ostrowskiego. Brak jest wiadomości o rozwoju struktur organizacji w Radomszczańskiem i ewentualnej współpracy z „czerwonymi” przed wybuchem powstania. Natomiast już w trakcie walk „biali” odegrali w okręgu znaczną rolę. Siemieńscy wsparli powstanie materialnie, co doprowadziło do znacznego zadłużenia ich majątków, a niektórzy z nich walczyli z bronią w ręku. Zdjęcie jednego z Siemieńskich (niestety, nie odnotowano imienia) znajduje się w albumie policmajstra warszawskiego na karcie zatytułowanej POSZUKIWANI. Za pomoc udzieloną insurekcji narodowej zaborca nałożył po powstaniu na całą rodzinę grzywnę w wysokości 2500 rubli srebrem. Niektórzy członkowie rodu uciekli przed aresztowaniem do Galicji, co w ich przypadku było łatwiejsze ze względu na posiadanie obywatelstwa austriackiego. Po pewnym czasie większość powróciła do Królestwa Polskiego.

Siemieński Jacek, ps. Fischal (1826-1872), ur. w Januszewicach k. Opoczna, s. Leonarda Józefa Kalasantego. Właściciel majątków Zagórze i Niwka w pow. będzińskim oraz zakładów przemysłowych (kopalń i hut). W 1861 r. współzałożyciel w Żytnie konfederacji, tzw. „młodej szlachty”, która zapoczątkowała organizację powstańczą „białych”. Komisarz cywilny Rządu Narodowego na Galicję Wschodnią i Lwów (12 III 1863 r.). Zajmował się zakupem i dostarczaniem broni oraz materiałów potrzebnych powstańcom do granicy Galicji z Królestwem Polskim. Po wyjeździe ze Lwowa powrócił w Olkuskie, gdzie został organizatorem wojskowym pow. olkuskiego. Prawdopodobnie od listopada 1863 r. do 6 III 1864 r. sprawował urząd naczelnika ekspedytury okręgu krakowskiego. Policja austriacka prowadziła w jego sprawie śledztwo, nie wniesiono jednak aktu oskarżenia. Po upadku powstania zamieszkał w Wilkoszewicach k. Piotrkowa, ok. 1870 r. przeniósł się do Żytna. Tam zm. 12 X 1872 r.

Siemieński Karol Seweryn (1834-1911), s. Jana Nepomucena i Franciszki z Dębińskich, obywatel austriacki, właściciel wsi Silnica. We wrześniu 1863 r. czasowo aresztowany. Wraz z innymi członkami rodziny skazany za pomoc powstańcom na grzywnę w wysokości 2500 rs., następnie oskarżony o udział w powstaniu, uciekł za granicę. W 1866 r. ożenił się z Teresą Izabelą Skorkowską. Zm. w Silnicy w 1911 r. (akt zgonu 40/1911, par. Żytno).

Siemieński Kazimierz Franciszek Józef (1839-1914), s. Jana Nepomucena i Franciszki z Dębińskich, ziemianin z Żytna, za pomoc powstańcom skazany wraz z innymi członkami rodziny na grzywnę w wysokości 2500 rs., następnie oskarżony o udział w powstaniu, uciekł za granicę. Żonaty (ślub 12 I 1864 w Chełmie) z Marią Zofią Bronisławą Józefą Siemieńską. Zm. 10 VII 1914 r. w Ołtarzewie (akt zgonu 170/1914, par. Żbików).

Siemieński Wincenty Ignacy (1829-1892), s. Jana Nepomucena i Franciszki z Dębińskich, ziemianin poch. z Żytna. Współwłaściciel wsi Zagórze koło Dąbrowy Górniczej wraz z fabrykami i kopalniami. W czasie powstania naczelnik powiatu olkuskiego. Oskarżony o pomoc powstańcom i sprowadzanie broni z zagranicy, skazany wraz z innymi członkami rodziny na grzywnę w wysokości 2500 rs. Uzupełnienia: B. Anc, Z lat nadziei i walki 1861-1864, Brody 1907, s. 43.

Siemieński Władysław Jan (1830-1871), s. Jana Nepomucena i Franciszki z Dębińskich, obywatel austriacki, właściciel majątku w Żytnie, członek korespondent Towarzystwa Rolniczego. Współtwórca konfederacji „młodej szlachty”, należał do organizacji powstańczej „białych”. Uczestniczył w powołaniu Mariana Langiewicza na dyktatora powstania. Pomagał przy organizowaniu oddziału T. Cieszkowskiego i początkowo w nim służył, w bitwie pod Łazami (Kuźnicą Masłońską) o mało nie dostał się do niewoli. Po śmierci Cieszkowskiego mianowany przez Rząd Narodowy organizatorem wojskowym pow. piotrkowskiego. Pomagał formować odziały Oksińskiego i Lütticha. Po rozwiązaniu partii Oksińskiego przyprowadził grupę powstańców do kawalerii gen. E. Taczanowskiego. Następnie współpracował z nowym naczelnikiem województwa Kopernickim i oddziałem Słupskiego. Po wyjeździe do Galicji aresztowany w 1864 r. przez władze austriackie, spędził w więzieniu 7 miesięcy. Do Królestwa Polskiego już nie powrócił. Działał w polskich organizacjach politycznych w Galicji. W 1869 r. w Krakowie współtworzył Komitet Opieki Wdów, Sierot i Kalek z 1863 i 1864 r. Skazany zaocznie przez Rosjan za pomoc powstańcom wraz z innymi członkami rodziny na grzywnę w wysokości 2500 rs., następnie oskarżony o udział w powstaniu i sprawowanie funkcji organizatora pow. piotrkowskiego. Przewidując wybuch wojny rosyjsko-tureckiej w 1870 r. wyjechał do Konstantynopola. Tam zachorował na febrę i zmarł 12 II 1871 r.

List Władysława Siemieńskiego do Józefa Ignacego Kraszewskiego z prośbą o udzielenie odczytu na rzecz Komitetu Opieki Wdów, Sierot i Kalek z 1863 i 1864 r. (Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego, seria III, Listy z lat 1863-1887, t. 71, BJ Rkp. 6531 IV, k. 543)

Siemieński Zygmunt Karol Leonard (1833-1890), s. Jana Nepomucena i Franciszki z Dębińskich, obywatel austriacki, właściciel ziemski. Oskarżony o pełnienie funkcji powstańczego organizatora pow. piotrkowskiego po ucieczce z kraju swojego brata Władysława (J. Jaworski twierdził, że był organizatorem powstania w Kieleckiem). Zbiegł za granicę, aresztowany przez władze austriackie, spędził w wiezieniu 1,5 roku. Był inżynierem w Rumunii, w czasie wojny w 1880 r. wyjechał do Wiednia i w 1884 r. powrócił do Żytna. Tu zm. w 1890 r. Uzupełnienie: J.J. [Józef Jaworski], Z przeszłości wsi Żytno, „Gazeta Radomskowska” 1934, nr 34, s. 3.

Kaplica grobowa Siemieńskich h. Leszczyc na cmentarzu parafialnym w Żytnie. Prawdopodobne miejsce spoczynku Jacka Siemieńskiego (fot. G. Mieczyński)

W lipcu 1863 r. na rozkaz F. Kopernickiego w okolicach Żytna formował się powstańczy oddział kawalerii złożony głównie z młodzieży pochodzącej z okolicznej szlachty. Zajmował się tym, oprócz organizatora wojskowego powiatu piotrkowskiego W. Siemieńskiego, m. in. Antoni Szymborski. Dowódcą oddziału mianowano ppor. Kamińskiego [Hipolita Kamieńskiego?, patrz Kruszyna]. Zebrana 4 sierpnia w Chabielicach jazda połączyła się z oddziałem gen. Taczanowskiego w Chociwiu. Kopernicki wspominał, że oddział sformowany w Radomszczańskiem liczył 43 (według innych źródeł około 60) ludzi, miał dobre konie i był porządnie umundurowany (bluzy i spodnie wykonano z granatowego materiału z amarantowymi wypustkami). Ze względu na charakterystyczne białe, sukienne płaszcze uszyte na wzór austriackich nazwano go „aniołkami”. Mimo dobrej prezencji, Antoni Szymborski nie oceniał wysoko jego wartości bojowej. Bał się, że w obliczu niebezpieczeństwa może dojść do porażki, ponadto spodziewał się dezercji. Unikając spotkania z Rosjanami oddział połączył się z Taczanowskim w Skęczniewie. Wszedł później wraz z jazdą powiatu sieradzkiego por. Magnuskiego w skład 4. szwadronu 2. pułku ułanów. Szymborski wymienia tylko kilku członków radomszczańskiego oddziału: dwóch Biedrzyckich, Kozłowskiego (prawdopodobnie Ignacego – patrz więcej: Niedośpielin), Sikorskiego (poch. z Koniecpola, syna poczthaltera), Szańkowskiego i kurierkę Lucynę.

Co najmniej od początku 1864 r. Żytno było siedzibą uczastka (jednostki administracji wojskowej niższego szczebla niż okręg), na którego czele stał naczelnik – najczęściej oficer w randze nie wyższej niż kapitana. Na początku 1864 r. nakazano wokół miejscowości będących siedzibami uczastków wycinkę lasów w pasie szerokości 300 sążni (tj. ponad 500 m). Ponadto polecono wykonać przecinki szerokości 5 sążni (niecałe 9 m) wzdłuż dróg łączących siedziby najbliższych uczastków (również tych leżących poza okręgiem radomszczańskim). W niektórych przypadkach wymagało to wytyczenia nowych dróg i wykonania przecinek w lesie. Naczelnicy wojenni uczastków mogli również zażądać wycięcia dodatkowych przesiek zgodnie z własnym rozeznaniem potrzeb. Do prac nakazano użyć ludności wiejskiej, która miała je wykonywać bezpłatnie. Termin zakończenia wyrębów wyznaczono na koniec lutego. Wycince nie podlegały sady, aleje drzew wzdłuż dróg i parki. W tym czasie w uczastku Żytno z rozkazu kapitana Bereźniaka wykonano przecinkę i drogę łączącą Silniczkę z Budzowem. Pozwoliło to Rosjanom na skuteczne zwalczanie partyzantki.

Na miejscowym cmentarzu znajduje się grób Wandy Sulimierskiej z Walewskich, żony Władysława – cywilnego naczelnika okręgu piotrkowskiego i radomszczańskiego zmarłego na zesłaniu na Syberii. Natomiast w grobowcu rodzinnym Biedrzyckich pochowany jest właściciel majątku Sekursko Jan Biedrzycki, który jak sugeruje autor wspomnienia pośmiertnego przerwał studia w Paryżu i powrócił do kraju, aby wziąć udział w powstaniu.

Nagrobek Wandy Sulimierskiej będący symbolicznym miejscem spoczynku jej męża Władysława – uczestnika powstania (fot. G. Mieczyński)

Sulimierski Władysław Jan (ok. 1831-1869), właściciel ziemski z Lubca, cywilny naczelnik okręgów piotrkowskiego i radomszczańskiego. Za udział w powstaniu skazany na osiedlenie na Syberii, gdzie został wysłany 14/26 XI 1863 r. Zmarł na zesłaniu.

Grób Biedrzyckich w Żytnie (fot. G. Mieczyński)

Inskrypcja nagrobna Jana Biedrzyckiego z błędną datą urodzenia (fot. G. Mieczyński)

Biedrzycki Jan Chrzciciel Ksawery Józef Maksym z Biedrzyc h. Rawicz (1840-1909) – powstaniec styczniowy, właściciel ziemski. Ur. 14 III 1840 r. w Wierzbicy, s. Edwarda (dziedzica majątku Wierzbica, a następnie Strzałków) i jego pierwszej żony Marianny z Rzeszotarskich h. Junosza (zm. 1855). Miał liczne rodzeństwo, m. in.: Joannę (1835-1912), Tomasza Józefa Idziego (1835-1913), Marię (ok. 1840-po 1873). Ukończył gimnazjum w Piotrkowie i podjął studia w Paryżu w École centrale. Naukę przerwał i powrócił do kraju na wieść o wybuchu powstania. Prawdopodobnie wszedł w skład oddziału kawalerii organizowanego w VIII 1863 r. w Radomszczańskiem, który został przyłączony do 2. pułku ułanów E. Taczanowskiego. Po powstaniu kontynuował naukę na Uniwersytecie Kijowskim. W 1867 r. ożenił się w Warszawie z Aleksandrą Zbijewską (1850-1904), c. Franciszka (1820-1864) – właściciela dóbr Chorzew, powstańca i zesłańca syberyjskiego (patrz więcej: Radomsko). Małżonkowie początkowo mieszkali w dobrach Wierzbica, następnie Chorzew. Później Jan pracował w majątku rodzinnym w Strzałkowie (potwierdzone lata: 1876-1880), a najprawdopodobniej po sprzedaży przez rodzinę Biedrzyckich Strzałkowa (1884) Henrykowi Siemiradzkiemu kupił majątek w Sekursku (zrządzał nim co najmniej od 1885). Małżonkowie mieli synów: Kazimierza Jana (ur. 1868 w Wierzbicy), Aleksandra Wolfganga (ur. 1869 w Chorzewie) i Jana Edwarda (1876-1944). J. Biedrzycki był znany z nowoczesnego sposobu gospodarowania. Brał udział w życiu ziemian: był przedstawicielem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, członkiem sekcji rolnej Towarzystwa Popierania Przemysłu i Handlu „Rozwój”, członkiem Stowarzyszenia Rolniczego Guberni Piotrkowskiej (od III 1901), pracował w komisji chmielarskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (1885). Zm. po długiej chorobie w Sekursku 8 V 1909. Pochowany na cmentarzu w Żytnie we wspólnym grobowcu z żoną. Grób w 2024 r. wpisany z inicjatywy oddziału PTH w Radomsku do rejestru grobów weteranów. Uzupełnienia: Radomszczański Słownik Biograficzny, t. IV, s. 21-22.

Powstańcy związani z gminą Żytno

Bajkowski Hipolit, zorganizował oddział w sile plutonu (prawdopodobnie w okolicach Silniczki). Miał pełnić funkcję powstańczego naczelnika pow. piotrkowskiego (patrz więcej: Kobiele Wielkie).

Biernawski Leopold, zamieszkały w czasie powstania w gm. Maluszyn (patrz więcej: Maluszyn).

Bulikowski Franciszek, poch. z Żytna, włościanin, oskarżony o udział w powstaniu i ucieczkę za granicę, skazany 19/31 III 1866 r. na nadzór policyjny.

Bussowski vel Buss Wincenty (1831-1903) – leśniczy w majątku Siemieńskich. Ur. 24 III 1831 r. w kolonii Ewina, s. Konstantego i Reginy ze Słocińskich. Ożenił się w 1851 r. z Ludwiką Bugalską. Mieli 10 dzieci. W czasie powstania mieszkali we wsi Rędziny. Wincenty był kurierem między Żytnem, gdzie mieszkał Władysław Siemieński, a Zagórzem  – majątkiem Jacka Siemieńskiego. Przewoził również broń. Zm. w 1903 r. w Ewinie. Źródła: akt ur. 24/1831, akt. małż. 23/1851, akt zg. 127/1903, Żytno; J.J. [Józef Jaworski], Z przeszłości wsi Żytno, „Gazeta Radomskowska” 1934, nr 34, s. 3.

Czarniecki Dyonizy, gajowy, mieszkaniec Pągowa, objęty po powstaniu nadzorem policyjnym.

Dębski Jan, włościanin z Budzowa, po powstaniu objęty nadzorem policyjnym.

Gorosski (Górowski?) Franc, lokaj, ur. ok. 1842 r., poch. z Żytna, zamieszkiwał we wsi Piotrkowie w pow. radomskim gub. radomskiej (raczej pomyłka z pow. radomszczańskim). Należał do oddziału Chmieleńskiego, wzięty do niewoli pod Obiechowem. 12/24 VII 1863 r. karnie wcielony do carskiej armii (AGAD, zespół 203, sygn. 97, k. 80v-81).

Herduszewski Antoni,  robotnik w Maluszynie (patrz więcej: Maluszyn).

Jędrzejczyk Grzegorz, s. Tomasza (ok. 1846-1864), poch. z Ciężkowic. Należał do partii Oksińskiego, wzięty do niewoli 12/24 II 1864 r. w Żytnie, wysłany do Pskowa, następnie skazany na pobyt w rocie aresztanckiej w gub. wołogodzkiej, zm. na zesłaniu 16/28 VIII 1864 r.

Kamiński, podporucznik, poch. z Pokucia, był synem duchownego unickiego. Dowodził oddziałem liczącym około 40 jeźdźców tzw. „aniołków” sformowanym w okręgu radomszczańskim w sierpniu 1863 r., następnie oddział wszedł w skład 4. szwadronu 2. pułku ułanów brygady Taczanowskiego.

Kargul Józef, poch. z Maluszyna (patrz więcej: Maluszyn).

Kawęcki Antoni Jan, ur. w Silniczce (patrz więcej: Maluszyn).

Kolmasiak Michał, ur. w Silniczce (patrz więcej: Maluszyn).

Kołczyk Łukasz, poch. ze wsi Stanisławice, włościanin, miał brać udział w powstaniu w oddziale operującym niedaleko Maluszyna (patrz więcej: Maluszyn).

Kościański Mateusz, ur. w Silniczce (patrz więcej: Maluszyn).

Krysiński Tomasz, leśniczy w dobrach Augusta Ostrowskiego w Maluszynie (patrz więcej: Maluszyn).

Krzykała Jan, poch. z Maluszyna. Służył w oddziale Z. Chmieleńskiego (patrz więcej: Maluszyn).

Majer Józef Walenty, ur. w Polichnie (patrz więcej: Radomsko).

Marcinkiewicz Florian Pius, zamieszkały w Żytnie. Aresztowany 3/15 I 1864 r. w Żytnie za pomaganie powstańcom (patrz więcej: Lgota Wielka).

Miedzieyski vel Miedziejewski Józef, ur. w Rogaczówku (patrz więcej: Radomsko).

Miller, pisarz w Silniczce (patrz więcej: Maluszyn).

Myszyński Walenty, ogrodnik z Maluszyna (patrz więcej: Maluszyn).

Nawrocki Adam, mieszkaniec Maluszyna, a następnie Bąkowej Góry (patrz więcej: Bąkowa Góra).

Połoszyński Wincenty, mieszkaniec Maluszyna, uczestniczył w powstaniu na ziemi dobrzyńskiej.

Prusinowski Walenty, poch. z Maluszyna (patrz więcej: Maluszyn).

Pytel Joanna Janina, pracownica w dworze I. Rutkowskiego (patrz więcej: Borzykowa).

Pytel Kazimiera, pracownica w dworze I. Rutkowskiego (patrz więcej: Borzykowa).

Rubach Bolesław Alfons (1841-1912), ur. 23 III 1841 r. w Rędzinach k. Żytna, s. Erazma i Izabeli z Komornickich. Rodzina Rubachów w 1851 r. przeniosła się do Radomska, rozporządzeniem władz pow. piotrkowskiego z 5 XII 1863 r. (nr 2850) została przesiedlona do gm. Gidle (prawdopodobnie za udział Bolesława w powstaniu). Bolesław do powstania poszedł jako student Wydziału Leśnego Instytutu Agronomicznego w Puławach. Walczył w partiach Langiewicza, Józefa Grekowicza, Józefa Miniewskiego i Leona Ślaskiego-Krzyskiego. W 1865 r. był ścigany listem gończym jako zbiegły poborowy. Po powstaniu wyemigrował do Szwajcarii, tam w Zurychu ukończył szkołę politechniczną. Następnie przeniósł się do Francji, gdzie studiował w Wyższej Szkole Polskiej w Montparnasse. Po jej ukończeniu uczył w Szkole Polskiej w Batignolles (od 1890 r. p.o. jej dyrektora). Udzielał się w licznych instytucjach, organizacjach i przedsięwzięciach emigracji, m. in. był w Radzie Muzeum Narodowego w Raperswilu. Kawaler. Zm. 12 XII 1912 r. w Paryżu, pochowany na cmentarzu Montmorency (B. Konarska, Rubach Bolesław, PSB, t. 32, z. 135, s. 558 – tu błędna data urodzenia i nazwisko rodowe matki; APPT, AmR, zespół 103/II, sygn. 152, k. 547v-548; Żytno, akt ur. 19/1841; „Dziennik Urzędowy Gubernii Warszawskiej” 1865, nr 47, s. 1002).

Rutkowski Ignacy Leon Jan Kanty Aleksander (1804-1878), właściciel wsi Borzykowa (patrz więcej: Borzykowa).

Rutkowski Władysław, s. Ignacego (patrz więcej: Chorzenice).

Sękowski Jan, ur. ok. 1843 r., mieszczanin, poch. z Żytna, był w partii T. Cieszkowskiego. Aresztowany 21 I/2 II 1864 r. w Żytnie. Wysłany do Pskowa do rozpatrzenia sprawy przez MSW, sądzony we Włodzimierzu, skazany na 2 lata w orłowskiej rocie aresztanckiej.

Szyler Antoni, ur. w Pągowie (patrz więcej: Maluszyn).

Szymański Mateusz, ur. ok. 1842 r., mieszczanin, poch. z Żytna, za udział w powstaniu zesłany na Syberię.

Szymborski Antoni, ps. Sikorski, Paweł Makiewicz (1831-1881), szlachcic, powstaniec wielkopolski (1848) i styczniowy. Organizował powstanie w Opoczyńskiem. Po przyłączeniu się do oddziału A. Jeziorańskiego w Studziannej wziął udział w zajęciu Przedborza. Uczestniczył w bitwach pod Małogoszczem i Grochowiskami. Po wyjeździe Langiewicza do Galicji przez około 2 miesiące w Żytnie był pomocnikiem organizatora wojskowego powstania w pow. piotrkowskim Władysława (lub Zygmunta) Siemieńskiego. Wraz z oddziałem kawalerii sformowanym w okręgu radomszczańskim udał się do Taczanowskiego. Później odesłany z jednym szwadronem 2. pułku ułanów na pomoc Szumlańskiemu. Po rozbiciu oddziału powrócił w okolice Żytna. Aresztowany i więziony w cytadeli warszawskiej. Uwolniony 5/17 marca 1866 r., oddany pod nadzór policyjny. (Uzupełnienia: AGAD, zespół 242, sygn. 1, k. 257v)

Tarka Wojciech, pracownik we dworze I. Rutkowskiego (patrz więcej: Borzykowa).

Trzaskacz Michał, mieszkaniec Borzykowej (patrz więcej: Borzykowa).

Wasilak Jan, mieszkaniec Silniczki (patrz więcej: Maluszyn).

Woszczyk Jan, poch. z Silniczki (patrz więcej: Maluszyn).